یادواره صدمین سالگرد زایش رفیق محمود اعتمادزاده (به‎آذین)

بخش اول

 

من، جز آنچه بودم نمی‎توانم بود
ای مانده در کشاکش توفان!
تن را به خیره چند به هر رخنه می‎کشی؟
کشتی به قعر آب دانی که رفتنی است۱
به‎آذین

آستانه هفت بامداد یکشنبه ۱۷ بهمن۱۳۶۱: زنگ خانه پی‎گیر و ناشکیبا جیغ می‎کشد و می‎خروشد! مرد که شست و هشتمین خزان زندگی‎اش را از سر گذرانده با خود می‎اندیشد: ”چه کسی می‎تواند باشد.“ و تا برخیزد و چیزی بپوشد و در را بگشاید. سدای پای کسی بر بام خانه به آشوبش می‎کشد. می‎اندیشد: ”انتظارها سر آمده‎اند. انقلاب چهارم آقایان آغاز شده است!“۲. پاسدارانی چند با جنگ افزارهاشان از نردبامی که برکشیده‎اند به حیاط خانه می‎ریزند. هنگامه‎ای است که مپرس؟
مرد و همسر ۶۴ ساله‎اش آسیمه‎سرند و دل‎نگران. مرد، دست لرزانش را بر قلبش می‎گذارد و وامی‎رود. زن با شتاب می‎رود و با قرص پکسید و حَب تری‎نیترین برمی‎گردد که این یک را مرد زیر دندان‎هایش می‎خاید. گزمه‎ها خانه را می‎کاوند و درهم می‎آشوبند و گونی‎هاشان را از دست‏نوشته‎ها و عکس‎های خانوادگی و جز آن می‎انبازند.
مرد در گوش همسرش نجوا می‎کند:“این همان یورش سراسری است که گفته بودم!“
گزمه‎ها اینک با دستگاه فلزیابشان کف خانه را می‎پیمایند و می‎پویند. شاید تفنگی، هفت‎تیری چیزی دستشان را بگیرد که نمی‎گیرد.
ساعتی دیرتر اما مرد سالخورده با چشم‎بند سیاه‎اش در خودرویی مچاله شده است و راهی راهروی بند یک کمیتهٴ مشترک ساواک-شهربانی (زندان توحید واپسین) است: جایی که برایش ناآشنا نیست.
استاد به‎آذین اما در ۲۳ دی ۱۲۹۳ در کوی خمیران از محلهٴ چهل تن رشت زاده شد. دورهٴ دبستان خود را در رشت گذراند و در پایان تابستان ۱۳۰۶ با خانواده‎اش به مشهد کوچید و نیمی از دورهٴ دبیرستان خود را در این شهر سپری کرد. سپس به تهران آمد و پس از دریافت دیپلم دبیرستان با بورسیهٴ دولتی به فرانسه رفت:
”ضمن درس‎های ریاضی و رشتهٴ مهندسی، وقتم را با شور و کنجکاوی به خواندن آثار ادبی و تا اندازه‎ای فلسفی یا تاریخی می‎گذراندم.“۳
رفیق اعتماد زاده آنگاه به ایران بازگشت و با درجهٴ ستوان دومی نیروی دریایی رهسپار خرمشهر شد:
”دو سال و نیمی در آن بندر به بیکارگی و بی‏حاصلی که نام خدمت داشت سپری کردم و در تیر ۱۳۲۰ با درجهٴ سروانی به انزلی فرستاده شدم: مدیر تعمیرگاه نیروی دریایی شمال. عنوانی دهن پرکن اما میان‎تهی. پس از کمتر از دو ماه، حملهٴ انگلستان و اتحاد شوروی به ایران برای باز کردن و در دست گرفتن راه انتقال اسلحه و مهمات انگلیسی و امریکایی به جبههٴ جنگ بر ضد آلمان صورت گرفت. در روز دوم این حمله(چهارم شهریور ۱۳۲۰) من به سختی مجروح شدم و کار به قطع دست و بازوی چپم در بیمارستان رشت انجامید...“۴:
”سر برداشتم، دست چپم در اختیارم نبود.“
رفیق به‎آذین تا خرداد ۱۳۲۳ با یک دست قطع شده در ستاد ارتش و برخی اداره‎های نظامی تهران سرگرم کار بود تا آن که درخواست‏های پیاپی‎اش کارگر افتاد و او را از ارتش به وزارت فرهنگ (آموزش و پرورش واپسین) فرستادند: دبیر ریاضی و فیزیک دبیرستان‎های تهران.
پدرش از یک خانوادهٴ بازرگان-خرده مالک بود و همین باعث شد که او از کودکی با ”روابط ارباب-رعیتی و رفتاری که در خانه‎های اربابی با زیردستان روستازاده می‎شد، آشنایی“ یابد.
شکل‎گیری احساس و اندیشه و جهان‎بینی به‎آذین، ریشه در جنبش جنگل و انقلاب بزرگ سوسیالیستی اکتبر داشت:
”زبانهٴ انقلاب روسیه به گیلان رسید و با جنبش جنگل درآویخت. شعارهای استقلال‎خواهی و برابری و عدالت اجتماعی فضا را پر کرد و من، بی‎آنکه به مفهوم آن پی ببرم، ذهنم بدان آغشته شد... من خودبه‎خود به صف جهانی رزمندگان پرولتاری پیوستم.“۵ چراکه ”سیاست هم، چهره‎ای از زندگی جامعه است. ادبیات در بازنمایی زندگی، به‌ناچار رنگ و نیم‎رنگ سیاسی به خود می‎گیرد. بسا هم در ظاهربه بی‎رنگی پناه می‎برد که آن خود به‎نوعی، تایید سیاست حاکمان روز است. و از همین رو، راه میان‎بُر همواری است به ثروت و مقام و آوازه و نام.“
وی که شیفتهٴ هنر و ادب بود و با شاهکارهای نوشتاری و سرایشی زبان فارسی آشنایی داشت، نخست به ترجمهٴ نامهٴ سن میکلهٴ دکتر آکسل مونته نشست که ۱۶ سال ناپیگیرانه بر دستش ماند. در آن روزگار رضا شا ه پهلوی به تازگی سرنگون شده و آزادی‎های سیاسی و فرهنگی به جامعهٴ روشن‎فکری ایران بازگشته بود:
”تأسیس حزب تودهٴ ایران، سیلاب شعارها و حرکت‎های مبارزه‎جویانهٴ کارگری، بازتاب پیروزی‎های ارتش سرخ- پس از شکست‎های نومیدکننده که می‎توانست همهٴ ایران را لگد کوب سربازان هیتلر کند- شگفتی و کنجکاوی و چاره‎اندیشی دوست و دشمن را موجب شد. برای مقابله با گرایش روزافزون زحمت‏کشان و جوانان به سوسیالیسم، همه گونه تشکل سیاسی ارتجاعی یا ملی‎گرا سر برآوردند. هنگامه‎ها در گرفت... دسترسی‎ام به ترجمه‏های فرانسوی آثار کلاسیک مارکسیسم، ضرورت مبارزه با غارتگری و بیداد و فساد سرمایه‎داری جهانی و نظام واپس‎ماندهٴ ارباب-رعیتی و خان‎خانی در ایران را بر من مدلل ساخت. من در اندیشه و احساس به جنبش جهانی کارگری پیوستم. در همین اعتقاد، در کمتر از دو سال بر خود لازم دیدم در پیشروترین سازمان سیاسی موجود- حزب تودهٴ ایران نام بنویسم و به فعالیت بپردازم. و آن، پس از ترک خدمتم از ارتش بود.“۶ رفیق به‎آذین در گفت‎وگو با نشریه گیلان یادآور شده بود:
”مبارزهٴ سیاسی-اجتماعی به ضرورت به من واجب گشته است وگرنه ستیزه‎گری در سرشت من نیست.“ و ”پرداختم به فعالیت‎های سیاسی-اجتماعی همواره پابه‎پای قلم زنی‏های ادبی پیش می‎رفته، هیچ‎وقت دیواری این دو را از هم جدا نمی‎کرده است.“۷
به گویش دیگر، رفیق به‎آذین از همان سال‎های کودکی‎اش با جنبش‎های اجتماعی آشنا شد و بزرگ و بزرگ‎تر که شد خود را یک انقلابی دوآتشه یافت. هنوز شاگرد دبستان بود که جنبش جنگل شکست خورد و به چشم خود دید که سر میرزا کوچک خان جنگلی را بر نیزه کرده و در شهر می‎گردانند. او همچنین گوشه‎ای از شهر رشت را فرایاد می‎آورد که در آنجا شماری از رزمندگان جنگل را به دار آویخته بودند. بدین‎گونه او در همان نخستین دههٴ زندگی‎اش شاهد سه رویداد بزرگ ملی و جهانی بود: فراز و فرود جنبش جنگل، پیروزی انقلاب اکتبر و پایان جنگ جهانی نخست. سوای این هرسه اما سفر به‎آذین به فرانسه نیز در شکل‎گیری جهان‎بینی مارکسیستی-لنینیستی وی بسیار سودمند افتاد. در فرانسه او از یک‎سو با آزادی‎های بورژوایی آشنا می‎شود و از دیگر سو با سرمایه‎داری لگام‎گسیختهٴ غرب: 
”هرچه بیشتر به کتاب‎های ادبیات و تاریخ و سیاست روی می‎آوردم... گاه هم دست به قلم می‎بردم.“
او در ایران به عنوان سروان نیروی دریایی نمی‎توانست نوشته‎هایش را در رسانه‎های همگانی چاپ کند،زیرا قوانین ارتشی این حق را از ارتشیان گرفته بودند! به‎ناچار دست‎نوشته‎هایش را با سپنجا نام (اسم مستعار) م.ا.به‎آذین، نخست در رسانهٴ مردان کار و سپس در داریای حسن ارسنجانی به چاپ سپرد:
”مقاله می‎نوشتم، داستان می‎دادم، مصاحبه می‎کردم، همه بی‎مزد و منت.“
کناره‎گیری او از ارتش شاهنشاهی، زمینه‎ساز خوانش‎های هرچه بیشتر آفرینه‎های مارکسیستی-لنینیستی به زبان فرانسه بود. بدین‎گونه او رفته رفته به یک کمونیست تراز نو بدل می‎شد:
”رهنمود چنین بود که در نبود حزب کمونیست باید به عضویت پیشروترین سازمان سیاسی موجود درآییم و فعالیت کنیم. از این رو بود که من در پایان سال ۱۳۲۳ به حزب تودهٴ ایران پیوستم.“
رفیق به‎آذین برای گذران زندگی خود و خانواده‎اش۸ به تدریس خصوصی زبان فرانسه و ریاضیات و فیزیک در دبیرستان‎ها می‎پردازد و نیز در بخش رسانه‎های کتابخانهٴ ملی ایران به کار آغاز می‎کند. روزنامه‎نگاری اما به حرفهٴ دیگر او بدل می‎شود: پس از مردان کار و داریا، به سردبیری مجلهٴ ادبی- اجتماعی صدف(دههٴ ۱۳۳۰) و سپس هفته‎نامهٴ کتاب هفته، پیام نو، پیام نوین، هفته‎نامهٴ سوگند، اتحاد مردم و فصل‎نامهٴ شورای نویسندگان و هنرمندان ایران می‎رسد. با این‎همه، دغدغهٴ او در وادی قلم، نویسندگی است و نه روزنامه‎نگاری: ”نویسندگی، کشش دردناک هستی من“ بود.
در بیست و ششم مهرماه ۱۳۵۷ یک رخداد بزرگ سیاسی- اجتماعی نه تنها دستگاه امنیتی کشور را که جامعهٴ روشن‎فکری میهن‎مان را نیز غافلگیر کرد: انتشار بنیادهای عقیدتی اتحاد دموکراتیک مردم ایران به قلم رفیق به‎آذین. وی در واقع خبر از پی‎ریزی حزبی می‎داد که می‎توانست دوشادوش حزب تودهٴ ایران بذر آگاهی بیفشاند و خرمن امید بدرود. نیز می‎توانست چنانچه بعدها حزب طبقهٴ کارگر ایران بر اثر دسیسه‎ای، کودتایی، چیزی از کار علنی باز ماند، جایگزین آن شود. در مرام‎نامهٴ این نهاد سیاسی آمده بود:
”اتحاد دموکراتیک مردم ایران پاسخگویی نیاز مبرم این مرحلهٴ تاریخی است که به ترتیب، مسائل سرنگونی استبداد میلیتاریستی، اعادهٴ حقوق و آزادی‎های عامهٴ مردم و استقلال تام و تمام کشور را از طریق قطع ریشهٴ وابستگی سیاسی و نظامی و اقتصادی به امپریالیسم، در برابر مردم ایران می‎گذارد.“
رفیق به‎آذین در جلد دوم یادمانده‎هایش ”از هر دری“، دربارهٴ این نهاد نوآیند می‎نویسد:
”بیشتر تاکیدم در بحث، همه در اتحاد نیروهاست برای رسیدن به آزادی و حکومت مردمی و استقلال کشور.“
مرام‎نامه‎ای که در آن بی هیچ پروا از سرنگونی رژیم خودکامهٴ کشور سخن رفته بود نمی‎توانست واکنش دولتمردان ایران را به دنبال نداشته باشد. چنین بود که در یکم آبان ۱۳۵۷ رفیق به‎آذین بازداشت شد و تا ۲۳ دی ۵۷ (آزادی زندانیان سیاسی به‎دست مردم) در زندان ماند.
از تلاش‎های فرهنگی رفیق اعتمادزاده پس از برکناری‎اش از کانون نویسندگان ایران یکی هم پی‎ریزیِ شورای نویسندگان و هنرمندان ایران (پائیز ۱۳۵۸) بود که این یک با پشتیبانی گستردهٴ سدها نویسنده و هنرمند فرهیختهٴ کشور رخ نمود. چراغ این شورا اما بیش‎وکم تا ۱۷ بهمن ۱۳۶۱ زمان دستگیری او و فرزندش کاوه اعتمادزاده روشن ماند. و در همین چندسالهٴٴ حیات خود، در گستره‎های گونه‎گون هنری و ادبی- از موسیقی و شعر گرفته تا نگارگری و تآترهای خیابانی و جز آن، دگرگونی‎هایی ژرف و بنیادین در پهنه‎های فرهنگی کشور پدید آورد.
و سرانجام رفیق اندیشمند ما به‎آذین در کسوت یک مصلح بزرگ اجتماعی به ماهنامهٴ چیستا(مهر۱۳۸۲) گفت:
”دغدغهٴ بزرگ من در چند سال اخیر، سرنوشت کرهٴ خاکی ماست که دو اسبه به‎سوی نابودی رانده می‎شود. بیکاری اجباری ده‎ها و به‎زودی سدها میلیونی...، بیماری‎های واگیردار ناشناخته یا دوباره سر برآورده...، جنگ و کشتار به بهانهٴ دعواهای مرزی و دشمنی‎های قومی که می‎باید بازار فروش سلاح‎های از رده بیرون شده‎ٴ کشورهای پیشرفته را گرم بدارد. زمین دارد رمق از دست می‎دهد. نفسش دارد به‎شماره می‎افتد. باید پیش از آنکه دیر شود به دادش رسید...، خیزش عمومی جهان لازم است. هرجا و همه‎جا در راستای مهار کردن تولید انبوه سلاح و ناممکن ساختن اسراف دیوانه‎وار کنونی در مصرف. من نیستم اما نگذارید جهان نابود شود. به پا خیزید!“

آثار و آفرینه‎ها
رفیق به‎آذین در گستره‎های گونه‎‌گون فرهنگی، سیاسی و اجتماعی آفرینه‎های بسیاری را از دم قلم گذرانده است که اما شوربختانه انبوهی‎شان در یغماگری‎های دو رژیم سلطنتی و اسلامی از میان رفته‎اند. بااین‎همه، پهنهٴ آثار او خود فهرستی از جان‎فشانی‎های او در راه اندیشه و قلم است. او خود در این‎ باره گفته است:
”موضع اجتماعی و سیاسی‎ام مرا به نوشتن وامی‎داشته که آن‎هم چنان- در کل- برجاست. ” که یعنی او همچون گذشته، مارکسیست- لنینیستی است وفادار به حزب تودهٴ ایران.
او که روشن‎فکری و تعهد سیاسی را دو روی یک سکه می‎دانست، همواره برای اهالی قلم پیامی دوران‎ساز داشت. می‎گفت که اگر روشن‎فکران ما از فردای کودتای ۳۲ به جای ترس و گوشه گزینی و سرگشتگی ”به گزارش روشن و مستند- و البته هنرمندانهٴ- واقعیت می‎پرداختند و سنگر به سنگر به احتیاط پیش می‎رفتند، بی‎شک امروز در زندگی توده‎های ایران، نیرویی پرتوان بودند و از دوستی و احترام مردم برخوردار می‎شدند.“ و به‎راستی آیا در این صورت، اسلام سیاسی می‎توانست انقلاب ملی- دمکراتیک ایران را به یغما ببرد و بر زمین گرمش بکوبد؟
رفیق به‎آذین در پهنهٴ گردانش و ترجمهٴ بهترین‎های جهان ادب و هنر، دستی چنان بلند داشت که بی‎گمان سه نسل از نویسندگان و مترجمان کشور ما- به گفتهٴ خودشان- دست‎پروردهٴ آفرینه‎های او هستند، این درحالی است که ترجمه برای او جز یک ناگزیری نبوده است:
”بیکار بودم. ناگزیر ترجمهٴ  بابا گوریو اثر بالزاک را پذیرفتم و در کمتر از دو ماه آن را تحویل دادم. دستمزدم به هزار تومانی سر می‎زد. گشایشی بود. سپاسگزارم.“
و بدین‎گونه او ”خواه‎ناخواه به ارابهٴ ترجمه بسته“ شد.
آفرینه‎ها:
داستان و رمان)
پراکنده ۱۳۲۳/ به‎سوی مردم ۱۳۲۷/ دختر رعیت ۱۳۳۲/ نقش پرند ۱۳۳۴/ دو فصل از رمان ناتمام خانوادهٴ امین‎زادگان، نشریه صدف، دی ۱۳۳۶/ مهرهٴ مار و معراج، نشریه پیام نو ۱۳۴۴/ از آن‎سوی دیوار ۱۳۵۱/ منتخب داستان‎ها ۱۳۵۱/ مانگدیم و خورشیدچهر ۱۳۶۹/ سایه‎های باغ ۱۳۷۷/ چال، ۱۳۸۵، نشر نگرش برلین.
نقد و پژوهش)
قالی ایران ۱۳۴۴/ گفتار در آزادی ۱۳۵۶/ بر دریاکنار مثنوی ۱۳۶۹.
نمایشنامه)
کاوه ۱۳۵۶
یادمانده‎ها)
میهمان این آقایان ۱۳۴۹/ از هر دری،هفت جلد، دفتر نخست ۱۳۷۰، دفتر دوم ۱۳۷۲، پنج دفتر دیگر، ممنوع- چاپ/ نامه‎هایی به پسر ۱۳۸۲.
روزنامه‎نگاری)
سردبیر و مدیر هفته نامهٴ سوگند/ پیام نوین (رسانهٴ انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی)/ کتاب هفته/ هفته‎نامهٴ غیرعلنی اتحاد دموکراتیک مردم ایران (پیش از انقلاب)/ هفته‎نامه‎های سوگند، اتحاد مردم، و فصلنامهٴ شورای نویسندگان و هنرمندان ایران (پسا انقلاب).
ترجمه)
بابا گوریو، زنبق دره، چرم ساغری و دخترعمو بت، انوره دو بالزاک/ اتللو، هملت و شاه لیر، ویلیام شکسپیر/ نامه سن میکله، دکتر آکسل مونته/ ژان کریستف، جان شیفته، ساز درونی و بازی عشق و مرگ، رومن رولان/ دن آرام و زمین نوآباد، میخائیل شولوخف/ چاپایف، دیمیتری نورمانف/ استثنا و قاعده، برتولد برشت/ داستان اولن اشپیگل، شارل دکوستر.(از واپسین ترجمه‎های استاد به‎آذین که به گفتهٴ جرج لوکاچ پدیده‎ای است یگانه در کل ادبیات اروپایی غربی در سدهٴ نوزدهم)/ فاوست، گوته.
آفرینه‎های پراکندهٴ رسانه‎ای)
کمدی انسانی بالزاک، ژوپوکسله، رسانه صدف، خرداد ۱۳۳۷/ دربارهٴ ترجمه، کالاشینکوا، پیام نوین، شماره یک، اردیبهشت ۱۳۴۵/ آب، یوری تریلوتوف، همان جا، خرداد ۱۳۵۴/ آخرین روز، س. یاروزنین، همان جا، مرداد ۱۳۴۵/ پیش از عمل، نیکلای آموسف، همان جا، آذر ۱۳۵۴/ خاطراتی دربارهٴ مایاکوفسکی، چوکوفسکی، نشریه پیام نوین، فروردین ۱۳۴۶/ واسکا، آلادرابکیتا، همان جا، تیر ۱۳۴۶/ دانش ژنتیک و مسئله زندگی، دوبینین،همان جا، شهریور ۱۳۴۶/ امتحان، شوشکین، همان جا، ۱۳۴۶/ من و تو، کتاب هفته، شماره ۸۹، شهریور ۱۳۴۲/ راه‎ها، همان جا، شماره ۷۷، خرداد ۱۳۴۲/ آن‎ها برای میهن جنگیدند، میخائیل شولوخوف، نشریه پیام نوین، آبان و آذر ۱۳۴۴.
مستند نگاری)
مهمان این آقایان، چاپ ۱۳۵۰/ گواهی چشم و گوش (ره‎آورد سفر رفیق به‎آذین به جمهوری دموکراتیک افغانستان در ۱۳۵۹)/ نامه‎هایی به پسر، چاپ اول ۱۳۸۲/ از هر دری، پنج دفتر آن اجازه چاپ نیافت.
نقد و پژوهش)
برگزیده اشعار فارسی و گیلکی محمدعلی افراشته، به گزینش به‎آذین، ۱۳۵۸/ بر دریاکنار مثنوی، ۱۳۷۷.
نوشته‎های پراکنده)
نامه‎ها به همسر، فرزندان و دوستان/ دیباچه بر آرش کمانگیر سیاوش کسرایی/ وصیت‎نامه/ دربارهٴ ادبیات، و راه مردم و هنرمند، راه آزادی، فصلنامه شورای نویسندگان و هنرمندان ایران/ گفتگو با رسانه‎های چیستا و گیلان و....
سروده‎های به‎آذین)
زمزمه‎های خاموش، ۱۳۴۰/ اشعار سال‎های ۱۳۴۱ تا۱۳۸۱، سروده‎های زندان، ۱۳۶۱.
کارهای چاپ نشده)
مرگ سیمرغ/ از هر دری، دفترهای سه تا هفت/ گواهی چشم و گوش/ خانوادهٴ امین‎زادگان/ داستان دو خواهر/ یخچال برقی/ چونان که در آیینه‎ای شکسته/ اینک او/ تشنگی/ پهلوان کوه‎نورد/ گزارش/ بازگشت/ عمه نسرین می‎گفت/ و....
طراحی‎ها)
چهارده طرح و نگاره و پرتره.
سفرها و دیدارهای فرهنگی)
رفیق به‎آذین به نمایندگی از سوی جمعیت ایرانی هواداران صلح و برای شرکت در اجلاس‎های صلح و همبستگی مردم آفریقا و آسیا در سال ۱۳۵۸ و به همراه رفیق محمدرضا لطفی به دهلی رفت. وی در این سفر با ایندیرا گاندی نخست وزیر فقید آن روز هند نیز دیداری داشت/ شرکت در پارلمان ملت‎ها برای صلح، صوفیه بلغارستان/ سفر به کابل و دیدار با ببرک کارمل رئیس‎جمهوری وقت افغانستان/ سفر به بوداپست/ در فرایند این سفرها او همچنین با یوری آندروپف، پیش از ریاست‎جمهوری وی بر سر پرسادهای صلح و دوستی میان مردم جهان دیدار کرد.

شاعرانه‎ها
شخصیت چند بعدی و پهنه‎مند به‎آذین بسی گستره‎های ادب و هنر جهانی را گشت می‎زند و ذوق‎آزمایی می‎کند و درمی‎نوردد. و باز، چشم‎اندازی دیگر و افقی نو پدیدتر. به‎آذین در شعر نیز شوری دارد و دستی دارد و دامنی، اگرچه نه‎چندان حرفه‎ای و پیگیر. و تا بخواهی در وادی وهمناک شاعری بی‎ادعاست:
”مانند هر ایرانی ریشه‎دوانده در خاک شاعرپرور ایران، دور از من که بی‎دعوی بخیه‎گری سخن، هر از گاهی در زندگی، واژه‎هایی موزون برهم ندوخته باشم. خوشبختانه جز یک ‎بار در همهٴ عمر، نگذاشته‎ام که وسوسهٴ چاپ‎شان در من درگیرد. اما دیری است که پیر شده‎ام و پیری در وسوسه‎گری شتاب دارد.“۹
تاریخ شعرهای به‎آذین اما۱۰ از گردونهٴ زمانی ۸۱- ۱۳۴۰ فراتر نمی‎رود. پس شعرهای پیش از دههٴ ۴۰ او کجا هستند؟ او که خود گفته است که جوشش رگه‎های شعری اگرچه ”دورادور و گاه گیر“ اما ”همیشه“ در او بوده است. می‎دانیم که در یغماگری‎های پسا انقلاب ایران، گزمه‎ها دست‎نوشته‎هایش را گونی گونی به تاراج برده و پس نداده‎اند. و دریغا که انبوهی از این‎همه نیز نابود و ناپدید شده‎اند:
”در این پنج سال۱۱ که در زندان بر من گذشت، شعرهای چندی گفته‎ام... که هر بار در جابه‎جایی‎های زندان از من گرفته شد.“:
مرا با تو سخن‎ها بود خود دانی/ ولیکن جادوی چشمت/ لبم بر بست و اینک من/ یکی شوریدهٴ گنگی که خواب ماه می‎بیند.(شعر اینک، آبان ۱۳۴۰) 
شاعرانه‎های به‎آذین تنها حدیث نفس وی نیستند که در یکپارچگی‎شان همه فریاد دادخواهی‎اند:
آه کاین صحنهٴ مرگ/ دشت بی‎پاسخ هر سو شیون/ دیولاخی است همه خاربنش خون‎آشام/ ...خسته و بسته غزالان به کمند/ نه یکی پای گریز/ نه یکی روی مقام...(ناگزیر، فروردین ۱۳۴۱).
زبان تند و تیز به‎آذین اما در شعر رهگشا(خرداد ۱۳۴۱) از این هم تندتر و فراخ‎دامنه‎تر می‎شود:
نگه کن!/ دانه‎های دام مرگ است این/ مشو در دام/ مرو زین ره/ که بر هر خاک‎ریزش/ استخوان رهروی روییده همچون بوته‎های خام....
شاعر اما نخستین سال‎های پسا کودتا را چنین هاشور می‎زند:
دوست پیدا نیست/ کوچه در شب حفرهٴ خالی است.
گاه از سوز اَتش(عطش) ”همه تن لب“ می‎شود و گاه با ”قهقههٴ رعد“ و ”بوسهٴ مهتاب“ بذر امید برمی‏افشاند:
من، مرد کارم/ گُرد کمان کش اندیشه و قلم.( تا چند، ۱۳۶۴).
گلایه‎های به‎آذین از واکشیا (فضای) ترسناک زندان اما یکی دو تا نیست:
دیوارها همه چشم‎اند/ گر آفتاب پردهٴ نور زلال خویش/ بر من نگسترد/ وای از برهنگی/ وای از برهنگی.(شعر زندان، ۱۳۶۶).
از ناکامی‎ها و رنج‎های زندان، یکی هم تندخویی‎های دشمن‎کامانه شماری از گروه‎های سیاسی با توده‎ای‎هاست. رویکردی به‎راستی دردانگیز و برنتافتنی. رفیق به‎آذین نیز که از تیررس دگرآزاری‎هایی از این‎گونه برکنار نبوده است به زندانیان سیاسی اندرز می‎دهد:
ما هر دو زندانی/ من دست بسته/ او پای در زنجیر/ ما را به‎هم پیوند داده جبر هستی.(دو زندانی، ۱۲ اسفند ۱۳۷۸). و نیز:
او و من/ در نام‎گذاری ازهم جدایم/ وگرنه یکی هستیم/ بی‎دردسر نام ( بی نام،۱۶ خرداد ۱۳۷۹).
و به‎راستی هم که زندانیان سیاسی از هر سنخ و قبیله‎ای که باشند دارای دردها و نیازهای مشترک‎اند: دردشان درد اسارت است و نیاز مشترکشان، آزادی است.

شیوانگاری و زبان ادبی به‎آذین
زبان به‎آذین به‎ویژه در ترجمه‎هایش، زبانی است فاخر و رنگین و آهنگین. او به موسیقی نهفته در حرف‎ها و واژگان و گزاره‎هایش پربها می‎دهد. هم ازاین‎روی، زبان نوشته‎هایش گوش‎نواز و خوش‎آهنگ و پر تنالیته است. رفیق به‎آذین بیهقی و شیخ ابوسعید ابوالخیر و عنصرالمعانی و فردوسی و دیگر شاهکارهای سبک خراسانی را بارها و بارها خوانده و خود تاثیرپذیرفته از این مکتب شیوای ادبی است:
”روشنی و رسایی کلام و پرهیز از درازگویی و مترادف‎نویسی را از تاریخ بیهقی و اسرارالتوحید و قابوس‎نامه آموخته‎ام... نگرش به زندگی جامعه را از بالزاک و سبک نوشتن را از فلوبر و توماس مان دارم.“۱۲
می‎شود اوج سبک خراسانی را در نوشته‎های به‎آذین، به‎ویژه در کتاب نقش پرند او دید و این‎همه را در گزاره‎ای کوتاه‎وار درهم‎فشرد:
”دلم را از سینه برکندم و پیش عقاب انداختم، او بدان مشغول شد و من آرام گرفتم.“
و به‎راستی که هیچ سبکی برای آشتی دادن شیوانگاری (ادبیات) و سیاست، کاربردی‎تر از سبک خراسانی نیست:
”ادبیات در بازگویی و بازنمایی هنرمندانهٴ ضرورت‎های سیاسی هر دوران، می‎تواند نقش روشنگری و حتا برانگیزندگی داشته باشد... کار نویسنده- بداند یا نداند، بخواهد یا نخواهد- همیشه سیاسی است. گاه آشکار و گاه در پرده.“۱۳
به‎آذین اما مانیفست سیاسی کارل مارکس را بر بنیاد ”دگرگون‎سازی جهان“ همواره آویزهٴ گوش داشت و به نویسندگان و هنرمندان می‎گفت:
”می‎توان و باید به یاری هنر، جامعه را دگرگون کرد. شاعران و نویسندگان در برابر مردم و تکامل اجتماعی متعهد و مسئولاند.“
رفیق به‎آذین بر آن بود که:
”زیبایی نیروست و حق نیروست. خاصه در زمینهٴ گستردهٴ بیدادی که بر مردم می‎رود. اما زیبایی و حق به اعتبار آدمی است. پس، آدمی و همهٴ آنچه نیاز زندگی اوست، شرط شکفتگی تن و جان اوست، در مرکز ادبیات جای دارد، هسته و مغز آن است.“۱۴
و سرانجام اینکه رفیق دکتر احسان طبری گفته بود: ”به‎آذین و زرین‎کوب، فصاحت کلاسیک را با نیاز نثر علمی و هنری معاصر، پیوند می‎دهند.“۱۵

آن که گفت آری و آن که گفت نه

غلام آن کلماتم که آتش انگیزد
نه آب سرد زند در سخن بر آتش تیز
حافظ
یک آورند (ضرب‎المثل) کهن هندی می‎گوید: ”ای شاعر از باران نگو، بباران!“ و این سنجاری است شگفت‎وار در رمزگشایی از شخصیت تئوریک و پراتیک انسان‎ها: آنان که خواجهٴ گفتاری‎اند و نه کرداری، و اندک‎شمارانی که گفتاری‎اند و کرداری:
من خواجهٴ گفتاری، بسیار بدیدستم
یک خواجه ندیدستم گفتاری و کرداری
مولوی
رفیق اعتمادزاده اما به پاس آنچه در ۶۰ سال زندگی شیوانگارانه خود برجای گذاشت- سوای گفتار و کردار ترس‎ناپذیرش- دلیری و بی‎پروایی را از مرزهای شناخته شدهٴ آن فراتر برد. او نه تنها در نشست‎ها و دیدارهایش، که در دهلیزهای مه‎آلودهٴ زندان‎ها نیز غرید و فریاد برآورد و آرام ننشست. از جمله به بازجوی زندان قزل قلعه گفت: ”چرا به مردم اعتماد نمی‎کنید؟ از چه می‎ترسید؟... می‎ترسید که می‎ترسانید وگرنه- مثل جاهای[کشورهای] دیگر- تا اندازه‎ای، حق مردم را به خودشان می‎دادید!“. و هنگامی که بازجو می‎گوید: ”مردم برای آنچه شما می‎گویید، هنوز تربیت نشده‎اند“! به‎آذین می‎غرد: ”این شمایید که نمی‎گذارید، در هر کاری مانع می‎تراشید و تهدید می‎کنید...“۱۶
 

یادواره صدمین سالگرد زایش رفیق محمود اعتماد زاده ( به آذین)

بخش دوم