نویدنو 25/02/1399
چاپ مطلب
به یاد ارمنیان بی پناهی که قربانی
نژادپرستی و عظمت طلبی عثمانیان شدند
کامران
پور صفر
مجلۀ دانش و مردمApril
29, 2020
مشاهده برخی اظهار نظرهای تلخ و ضد تاریخی درباره حادثه خونین و هولناک
تبعید و قتل عام ارامنه عثمانی که از مارس1915 آغاز شد و تا شکست دولت
عثمانی در سال 1918 به انحاء گوناگون در قلمرو کشوری و خارج کشور - از
جمله ایران - ادامه داشت ، حقیقتا موجب تاسف و تاثر عمیق هر انسان منصف
و صلح طلب میشود؛ زیرا حاوی چنان جفاکاری تند و تلخی علیه 1.5 ميلیون
انسان مظلوم و بیگناه است که فقط میتوان آن را با توجیهات قاتلان
ميلیونها سرخ پوست دو قاره امریکا بدست مهاجران اروپائی و قتل عام
قریب یک ميلیون یهودی در امپراتوری روسیه طی سالهای 1877 - 1878 و
کشتار میلیونی مهاجران هند و پاکستان از یکدیگر به هنگام جابجائیهای
اجباری ناشی از تقسیم شبه قاره به دوکشور مستقل مسلمان و هندو در
روزهای نیمه دوم اوت 1947 مقایسه کرد. برخلاف تلقی همه کسانی که تلاشی
و زوال دولت عثمانی را ناشی از شکست آن دولت در جنگ جهانی اول
میبینند، دولت عثمانی از نیمه اول قرن 19 عملا منقرض شده بود و تنها
از طریق حمایتهای وسیع نظامی دولت روسیه تزاری و شخص نیکلای اول و
همچنین مداخلات واکنشی دولتهای بزرگ اروپائی که از تسلط روسیه بر
عثمانی نگران و ناخرسند بودند، بر قرار مانده بود. هنگامی که ابراهیم
پاشا فرزند معروف محمدعلی پاشا موسس سلسله خدیویه مصر در دو مرحله از
جنگها با دولت عثمانی (1247 - 1249 هق / 1831 - 1833) و (1255 هق /
1839) تا پشت دروازههای استانبول رسید، تنها عاملی که مانع از سقوط
دولت زوال یافته و فاسد عثمانی شد، استمداد سلطان محمود دوم از نیکلای
اول و استقرار 20 هزار نظامی روس در اطراف استانبول و سپس واکنشهای
دولتهای انگلیس و فرانسه و اتریش و پروس به نفع دولت عثمانی و برای
کاهش قدرت روسیه در این دولت بود. اروپائیها در مرحله دوم این جنگها،
نیروی دریائی ارتش مصر را با کشتیهای جنگی بخاری خود - این حادثه
نخستین مورد کاربرد کشتیهای جنگی بخاری در جنگهای دریائی بود - در
سواحل نزدیک عثمانی نابود، و نیروی زمینی آن را تار و مار کردند و به
این ترتیب دولت زایل شده عثمانی را از سقوط نجات دادند و در برابر،
کشور مصر به دست انگلیس افتاد.
دولت عثمانی به هیچ وحه دولت ملی و یا دولت ملت بنیاد نبود. بطور مثال
جمعیت قلمرو عثمانی در سالهای اول قرن 20 قریب 25 ملیون نفر بود که از
این تعداد 7.5 ميلیون نفر ترک، 11 ميلیون عرب، 2 ميلیون ارمنی، حدود
2.5 ميلیون نفر کرد و حدود 2 ميلیون نفر نیز یونانی و بلغاری و چرکس و
لزگی و گرجی بودند. حال ببینیم که تقسیم کرسیهای پارلمان مشروطه
عثمانی در سال 1908 که انتخاباتش توسط دولت به اصطلاح مترقی حزب ترکان
جوان یا حزب اتحاد و ترقی انجام شد، چگونه بود. در این انتخابات، 245
نماینده برگزیده شدند که از این تعداد، 150 کرسی به نمایندگان قومیت
ترک و 60 کرسی به نمایندگان قومیت عرب و 35 کرسی به نمایندگان
قومیتهای دیگر رسید. کشور عثمانی، وطن اقوام عرب و ارمنی و کرد و
یونانی و بلغاری نبود و دولت آن نیز با هرگونه تجدد حیات ارتقاء یافته
ملی اقوام تابع خود مخالف بود (تنها دوگروه از آنها فقط در مذهب با
ترکان عثمانی اشتراک داشتند) و هرگونه ابراز وجود ملی مردمان غیر ترک
را سرکوب و مجازات میکرد. شاید نخستین دولت متجدد خاورمیانه، سلسله
شاهان و امیران لبنان از خاندان دروزیان معنی
(معن
+ ی) بوده است که مشهورترین شان فخرالدین دوم بود (980 - 1044 هق)که
سرانجام خود و پسرانش در جنگ با ینی چریها اسیر شدند و هر سه در
استانبول به قتل رسیدند. دیگری خاندان شهابی است که مخالفتهای برخی
هاشان بویژه امیر بشیر دوم با دولت عثمانی مشهور است. چنین
بازدارندگیها و ممانعتهائی در آغاز دولت به اصطلاح متجدد و به ظاهر
آزادیخواه حزب اتحاد و ترقی یا ترکان جوان نیز در سال 1908 مانع از
عملیات اصلاح طلبانه سلیم عمون، سرکرده مارونی مذهب بیروت و کسروان و
بقاع شد. مردم یمن از سال 1872 که عثمانیان بار دیگر پس از 230 سال
دوباره به یمن بازگشتند، تا سال 1911 که سرانجام نظامیان عثمانی را
شکست داده و از یمن اخراج کردند، روزی نبود که با آنان در جنگ و ستیز
نباشند و نظامیان عثمانی نیز منطقهای را در یمن از عملیات ویرانگرانه
و جنایتکارانه خود بی نصیب باقی نگذاشتند. معروف است نظامیان عثمانی و
گارد بدنام حمیدیه که اغلبشان از کردان آناتولی بودند، بیش از دویست
منطقه بزرگ یمن را از جمعیت و آبادی خالی کردند و سرانجام از یمن
گریختند. سرکرده پیروزیهای نهائی یمنیها امام حمیدالدین یحیی (1286 -
1367 هق / 1869 - 1948) رهبر زیدیان و موسس امامات یمن شمالی بود.
ارمنیان عثمانی تا پیش از سلطان عبدالحمید در مضیقه چندان زیادی قرار
نداشتند اما از دوران عبدالحمید و پیدایش مسئله ارامنه گرفتار کینه
توزیهای عبدالحمید و اتباع او شدند و به صورت وجه المصالحه میان
توقعات استیلاجویانه دولت زوال یافته عثمانی که در صدد احیاء عظمتهای
گذشته بود – عظمتهائی که با انواع فجایع بیشمار بدست آمده بود - و
بازدارندگیهای زمانه و بویژه بازدارندگیهای اروپای سرمایه داری شدند
که میخواست مایملک مرد بیمار اروپا را در اختیار بگیرد.
به نوشته صلاح الدین بیگ در کتاب نیمه رسمی عثمانی در نمایشگاه
جهانی 1867، جمعیت ارامنه در سال 1867 قریب 2.5 ميليون نفر بود
اما پس از پیدایش مسئله ارامنه، دولت عثمانی در کلیه گزارشهای رسمی
خود این تعداد را به حدود نصف آن تقلیل داده و بر عددی نزدیک به 1.2
ملیون نفر اصرار داشت تا از اعتبار مدعیات ارامنه و دولتهای اروپائی
که طبق قراردادهای سن استفانو و برلن (مارس 1878 و ژوئیه 1878) به
رسمیت شناخته شده بود، بکاهد. تلفات مرحله اول کشتارهای ارامنه که
بویژه در سالهای 1894 - 1896 به اوج خود رسیده بود، از همه جهت -اعم
از کشته شدگان و مردگان از جراحت و بیماری و گرسنگی و مهاجرتهای
اضطراری- نزدیک به 400 هزار نفر بود و باقیماندگانشان نیز در طول
سالهای 1915 - 1916 چنان قتل عام و نابود شدند که در پایان جنگ جهانی
اول و شکست عثمانی فقط قریب یکصد هزار نفر ارمنی باقی مانده بودند که
همگی در شهر ازمیر بسر میبردند و همه اینان نیز در جریان تصرف ازمیر
بدست آتاتورک و سوزانیدن مناطق ارمنی نشین و یونانی نشین شهر توسط ارتش
آتاتورک در سال 1922 در آتش سوختند ونابود شدند. برخلاف اعاهای پان
ترکیستها و پان اسلامیستها که ارامنه را ستون پنجم دولت روسیه در
عثمانی میخوانند، احزاب ارمنی کشورهای متحارب در جنگ جهانی اول،
تصمیم گرفته بودند که ارامنه هر یک از آن کشورها در صورت وقوع جنگ
باید در خدمت دولت و کشور متبوع خود باشند. اما پس از شروع جنگ جهانی و
پیوستن عثمانی به متحدین امپراتوری آلمان، سران اتحاد و ترقی یا ترکان
جوان که دولت عثمانی را در دست داشتند برای تصفیه حساب نهائی با ارامنه
و تصاحب املاک و اموالشان توسط پاشاهای ترک و کرد و اسکان قبایل
چادرنشین کرد و ترک در قلمرو ارامنه و همچنین تامین آسودگی خاطر از
احتمال همکاری ارتش روسیه و ارامنه عثمانی تصمیم به نابودی ارامنه
گرفتند. آغازگر این عملیات جودت بیگ والی منطقه وان بود. او پیش از 15
آوریل 1915 چندین گروه نظامی و شبه نظامی و بویژه شبه نظامیان جنایتکار
حمیدیه را به اطراف ولایت وان فرستاد تا به انحاء گوناگون، ارامنه را
آزار دهند و خود نیز در روز 14 آوریل چند نفر از بزرگان ارمنی ولایت
وان را به بهانه مذاکره درباره حوادثی که اتفاق افتاده بود به مقر
حکومت دعوت کرد و همگی را بازداشت و در شب روز 14 آوریل اعدامشان کرد و
از صبح روز 15 آوریل قتل عام ارامنه شهر وان و اطراف آن را آغاز نمود.
ارامنه نیز ناگزیر به مقاومت برخاستند و این مقاومت 4 هفته طول کشید.
روز 15 ماه مه، جودت پاشا بدون مقدمه جنگ را قطع کرد و از وان گریخت و
معلوم شد که نظامیان روسیه خود را به منطقه وان رسانیدهاند و نظامیان
عثمانی برای نجات از خطری که تهدیدشان میکرد، از وان خارج شدند. چند
روز بعد نظامیان روسی که چند هزار نفر از ارمنیان را در تبعيت خود
داشتند، وارد شهر وان شدند و ارامنه نیز حکومتی برای خود در وان تشکیل
دادند. نظامیان عثمانی در ماه ژوئن با ضد حمله خود، نظامیان روسیه را
به عقب نشینی وادار کردند. به تقریب همۀ ارامنه شهر وان و اطراف آن نیز
همراه نظامیان روسیه به قلمرو آن دولت مهاجرت کردند. دولت ترکان جوان
عثمانی در همان یک ماهه جنگ میان ارامنه شهر وان با قوای جودت بیگ،
تصمیم به مجازات قاطع ارمنیان و فیصله نهائی مسئله ارامنه گرفت و در 27
آوریل فرمان موسوم به قانون موقتی تبعید اشخاص مشکوک را اعلام کرد و با
اختیارات فراوانی که به والیان کشوری و فرماندهان نظامی داده شده بود،
کلیه ارامنه عثمانی را به استثنای یکی دو منطقه دور غربی - از جمله
ازمیر- را از سرزمین آبا و اجدادیشان اخراج کردند و همگی را به
صحراهای شام حرکت دادند. از این جمعیت کثیر که بیش از 1.5 ميلیون نفر
بوده، تنها نزدیک به 150 هزار نفر به شام رسیدند و برخی از آنان نیز در
زمستان بعد، از سرما و بیماری و گرسنگی درگذشتند. مجریان این فرمان
جنایت بار، پاشاهای کرد و لزگیها و چچنها و چرکس هائی بودند که از
نیمه قرن 19 به قلمرو عثمانی مهاجرت کرده بودند و همگیشان در دشمنی با
مسیحیان ارمنی حدی را نمی شناختند و همان امری را پیش بردند که آرزوی
پان ترکیستها و پان اسلامیستها بود: حذف کامل عنصر ارمنی از شاکله
ملت و دولت ملی عثمانی و سپس جمهوری ترکیه. دولت ترکیه پس از خاتمه جنگ
از اختیار فرقه خونخوار ترکان جوان خارج شد و دیوانسالاران سابق دوباره
حکومت را بدست گرفتند. داماد فرید پاشا صدر اعظم دولت عثمانی در برابر
هیئت کنفرانس صلح پاریس به تاریخ 17 ژوئن 1919 عملیات دولت وقت عثمانی
را، «جنایتی بزرگ توسط ترکان» نامید و آن را جنایاتی توصیف کرد که
وجدان بشری از شنیدن آن بر خود خواهد لرزید. با این وجود دولت آتاتورک
و جمهوری ترکیه که وارث حزب اتحاد و ترقی یا ترکان جوان و خود یکی از
سازماندهندگان آن جنایات بود، منکر نسل کشی و امحاء نفوس شد و آن را
تلفات ناشی از مقتضیات جنگ نامید و کل تلفات را نیز کمتر از 300 هزار
نفر اعلام داشت. این دولت همچنین برخی قلم به مزدان به ظاهر پژوهشگر را
نیز به خدمت گرفت -نظیر استانفورد شاو و همسر ترکش اوزل کورال شاو- تا
همان توجیهاتی را به کار گیرند که مطلوب جمهوری آتاتورکی و پان
ترکیستها و پان اسلامیستها بود.
مجموعه بزرگ اقوام و مردمی که اتباع دولت عثمانی بودند –به استثنای
قومیت ترک و برخی قبایل کرد– از قرن 19 هیچگاه خود را ملت یگانهای
نمیدیدند و به همین سبب نیز ارامنه و اعراب همکاری با مخالفان و
دشمنان عثمانی را خیانت به دولت ملی و مملکت مشترک تلقی نمیکردند و
حقیقت نیز همین بود. با این همه هنوز برخی تعلقات مشترک بویژه اشتراکات
مذهبی همچنان مانع بروز مخالفتهای وسیع و جدی علیه عثمانیان میشد؛
اما جنایات و آدمکشیهای حیرت انگیز والیان عثمانی در شام و عراق و
حجاز، سرانجام منتهی به بروز بازگشت ناپذیر اعتراضات ضد عثمانی شد و از
همین زمانهاست که برنامه قیام عربی علیه عثمانی در دستور کار دولتهای
متفق و بویژه دولت بریتانیا قرار گرفت.
نظام عثمانی عاری از هرگونه جذابیتی بود و بطورعمده در شکنجهها و
مجازاتهای هولناک و تصفیه حسابهای خونین و اعدامهای شرم آور خلاصه
میشد. تمامی ملتهای بالکان و خاورمیانه حتی در آستانه جنگ جهانی اول،
هنوز تصاویر بالنسبه واضحی ازمجازات قازغه قورولدی یا
مجازات میخ را در خاطرات خود داشتند. در این مجازات محکومان را با مقعد
بر روی چوبهای نوک تیز مینشانیدند تا به تدریخ از امعاء و احشای آنان
گذرکند و از حوالی گردنشان بیرون آید. تصاویر این گونه شکنجهها در
الواح گلی آشوری به فراوانی آمده است و به نوشته یوزف فون هامر
پورگشتال دولتمرد و خاور شناس اتریشی از جمله اعمالی بود که کنت
دراکولای خونخوار نیز مرتکب میشد. دلسوزی برای رژیمی تا این اندازه
وحشی، جز خشنودی از آلام بی پایانی که دولت عثمانی نصیب مردم خاورمیانه
میکرد، معنای دیگری ندارد و قطعا به توجیه مطالبات داعش و مقاصد
رذیلانه رجب طیب اردوغان نیز میرسد. آخر چرا باید از وارثان احمدپاشا
جرّار که لقبش رسواگر خود اوست، به بهانه افشای توطئههای انگلیس در
خاورمیانه حمایت کرد؟
جنایات عثمانی علیه مردم عرب، آنان را از بسیاری رهبران شریف و
شایستهشان محروم کرده بود و چون لحظه تسویه حساب با گذشته و استقرار
دوره نوین پیش آمد، مردمی که فرهنگ و قهرمانیهایشان لگد مال شده بود،
به حمایت از کسانی همچون امیر حسین شریف مکه و فرزندانش برخاستند و
ناگزیر انقلاب عربیِ مورد حمایت بریتانیا و فرانسه و امریکا را پیش
بردند. مگر علامه بزرگ و مبارز شریف ضد استعمار انگلیس مرحوم ادیب
پیشاوری به هنگامی که آلمانها مشغول قتل عام بشریت بودند و به هنگامی
که دهها هزار نفر از مردم بی پناه نامیبیا را به اعماق بی آب و علف
صحرای سوزان کالاهاری میفرستادند تا از گرسنگی و تشنگی و گرمای
غیرقابل تحمل بمیرند، مثنوی 14 هزار بیتی قیصر نامه را در ستایش ویلهلم
دوم نسرود؟ مبادا به چنین دامی گرفتار شویم.
بی تردید دولت عثمانی محاسنی هم داشت اما معایب و مضارش چنان بود که جز
عبارت زیر برای توصيف آن، هر وصف دیگری زائد است: زخم دردناک ناشی از
تعدی و تجاوز به تاریخ بشر که همچنان خونریز است. درست به همان گونه که
اسپانیا و پرتغال در امریکای لاتین.
درگيريهاي مسيحي-مسلمان در ايران
طرفداران پان ترکیسم و پان اسلامیسم در توجیه آن فاجعه مخوف و کاستن از
همدلی انساندوستانه ایرانیان نسبت به مظلومان، حوادث تکاندهنده و مخوف
ماههای جمادی الاول تا شوال 1336 هق / فوریه تا ژوئیه 1918 در غرب
آذربایجان و بویژه ارومیه را واکنش ارامنه مهاجر عثمانی به ایران پس از
آوریل 1915 میخوانند؛ اما تاریخ غیر از این میگوید؛ زیرا ارامنه
ارومیه و غرب آذربایجان، بیش از 2500 سال است که در این سرزمین اقامت
دارند و بی دلیل نیست که برخی از قدیم ترین کلیساهای جهان در آذربایجان
ما واقع است. مؤسس ماجرای مسیحی- مسلمان ارومیه در اواخر جنگ جهانی
اول، نخست نمایندگیهای سیاسی بریتانیا و امریکا و روسیه سابق بودند.
آسوریان فراری از عثمانی به ایران -که البته توسط برخی ناسیونالیستهای
نژاد گرای ارمنی تقویت میشدند- به تشویق آن نمایندگیها، قشون مسیحی و
دولت پنهان مسیحی ارومیه را تاسیس کردند. در میان آسوریان نیز که همگی
تحت فرمان سرکرده مذهبی و سیاسی خود به نام مارشیمون بنیامین قرار
داشتند، یک قبیله به نام «جیلو» بیشترین نقش را در این حوادث داشته
است. انگیزه دولتهای انگلستان و امریکا و فرانسه برای ایجاد دولت
پوشالی مسیحی در شمال غرب ایران، ناشی از این نیاز بود که به هرترتیبی
باید جای خالی ارتش روسیه را که بر اثر شکستها از جنگ خارج شده بود و
با انقلاب فوریه دیگر کارائی جنگی هم نداشت، با نیروی دیگری جبران کنند
تا ارتش عثمانی نتواند با فراغ خاطر بر نیروهای جنگی خود در جبهههای
دیگر بیفزاید. از اینرو نمایندگان سیاسی انگلیس و امریکا در منطقه،
مسیحیان ارومیه بویژه آشوریان را به احیای سلطنت آشور ترغیب کردند. آن
کوه نشینان بی تجربه و فاقد آگاهیهای لازم که قرنها از مظالم خوانین
کرد در عذاب بودند، در سودائی که امپریالیسم تهیه دیده بود غرقه شدند و
سرودها در باره احیای عظمت آشور ساختند تا توجیهی برای میزبان
کشیهایشان باشد. عامل دیگری که بر این معرکۀ جنایت و توحش دامن زد،
نابکاری اسماعیل آغا شکاک - همان سیمکو یا سمیتقوی معروف - بود که ضمن
موافقت با استقلال خواهیهای مسیحیان، طي یکی از مذاکرات خود با
مارشیمون، او را به اتفاق همه همراهانش که بالغ بر 150 نفر بودند، به
قتل رسانید و با این جنایت، شعلههای آتش نقار قومی و مذهبی را چنان
دامن زد که همه توطئه گریهای انگلیس و امریکا و روسهای سفید و
عثمانیها در برابر آن کوچک مینمود. میدانیم که در آن ماههای حکومت
مسیحیان بر ارومیه، بیش صد هزار نفر کرد و ترک و ارمنی و آسوری کشته
شدند (رحمت الله معتمد الوزاره در کتاب ارومیه در محاربه عالم
سوز، تلفات انسانی را بین 160 تا 200 هزار نفر و خسارات مالی
را بین 80 تا 100 میلیون تومان برآورد کرده است). بیشترین کشتارها و
خسارات پس از آن جنایتی صورت گرفت که سیمکو مرتکب شده بود.
برخی پان ترکیستها ادعا دارند که عملیات قشون مسیحی ارومیه علیه
مسلمانان با ورود ارتش عثمانی به ارومیه پایان پذیرفت و مردم از تعدیات
آنان نجات یافتند. میدانیم که ورود ارتش عثمانی به منطقه توازن قوا را
به زیان قشون و دولت مسیحی ارومیه به هم زد؛ اما فراموش نکنیم که
مقاومت مردم خوی در برابر قوای آندرانیک و شکستن حملات آنان در این
تغییر موازنه بسیار موثر بوده است. دیگر اینکه حضور ارتش عثمانی در
ارومیه، پس از خروج آسوریان و ارامنه متحد آنان از منطقه، جانشین
تجاوزات مسیحیان فراری شد و با اعمال خود، آنچه را از تطاول دزد باقی
مانده بود، نصیب رمال کرد. به گزارش رحمت الله خان معتمدالوزاره در
همان کتاب (ص 204 – 205) «بعد از ورود عساکر عثمانی به ارومیه، اقدامات
قشون نظامی و عشایری آن دولت در شهر و مزاحمتهای غیر منتظره ... مردم
سیه روزگار ارومیه را دچار حیرت کرد ... کسی نمی توانست حدس بزند که
نظامیان عثمانی در حق اهل یک ولایت غارت شده و سوخته این طور معاملات
خواهند کرد ... عساکر عثمانی به حکم زور داخل خانهها شده به عنوان
تفتیش مسیحی و مال مسیحی، صاحب خانه را دچار تعدی و اشیاء قیمتی را
میبردند ... بالاخره این فقرات از طرف حکومت، با قوماندان قشون عثمانی
مذاکره و موقوف گردید و عساکر را به محالات و دهات ارومی تقسیم و
اوتراق نموده و مشغول ضبط باقیمانده محصول گردیدند که این آخرین امید
اهالی، قرین یأس و نا امیدی و مردم دچار گرسنگی و قحطی شدند ...
اقدامات حکومت و کارگزاری و اهالی بلانتیجه مانده ... در نتیجه
توانستند خودشان جمع آوری نموده و مابقی را به قیمت نازل به روسای
اکراد و غیره به اجاره دادند ... و غله را به خاک عثمانی حمل و مردم را
مبتلای قحطی نمودند». معتمدالوزاره و توفیق و کسروی که مراجع معتبر
مطالعه حوادث یاد شده هستند تاکید بسیار دارند که نظامیان عثمانی با
تهدید مسلمانان به قتل، آنان را واداشتند تا بسیاری از ارامنه و
آسوریان نیکوکاری را که در ماههای حکومت قشون مسیحی از همشهریان خود
حمایت و محافظت کرده و پس از فرار قشون مسیحی، در خانههای دوستان
مسلمان خود پنهان شده بودند، به نظامیان عثمانی تحویل دهند و به تقریب
همگی را اعدام کردند.
توجیه گران عملیات امحاء نفوس ارامنه با ادعای اینکه انتساب نسل کشی به
دولت عثمانی از تاریخ نویسی انگلیسیها ناشی شده است، میخواهند با
تحریک وجدان ضد انگلیسی بسیاری از مردمی که بعضا همه کارها را از ناحیه
انگلیسیها میبینند، اعتبار اخبار و گزارشهای ارامنه را در این باره
تضعیف کنند و از گناهان و جرائم عثمانی بکاهند. هر چند که این مدعیات
پاک بی ربط هستند اما به فرض صحت این ادعا، اگر تاریخ نویسی انگلیسی
-بویژه در باره حادثه کشتار ارامنه- آلوده شائبه و ریاکاری است، تاریخ
نویسی آلمانی که متحد عثمانی در جنگ اول بوده، میبايد بهدور از این
شائبهها باشد و علی الاصول چنین نیز هست. پس برای اینکه بدانیم تاریخ
نویسی آلمانی در این باره چه میگوید، به کتاب خاطرات ویلهلم
لیتن سرکنسول آلمان در تبریز در اثنای جنگ اول رجوع کنیم و در
صفحات 315- 345 بخوانیم که تاریخ نویسی آلمانی با چه احساس نفرتی از
این عملیات، خود را از بابت اتحاد با دولتی که «بزرگترین ایذاء و اذیت
مسیحیان در طول تاریخ» را مرتکب شده، خجلت زده بشریت میداند.
اگر تاریخ نویسی انگلیسی و آلمانی مشکوک به نظر میرسند، دستکم به
گزارشهای شاهدان ایرانی میتوان اعتنا کرد. برای این منظور نگاهی
مختصر به کتاب خاطرات مهاجرت نوشته عبدالحسین خان
وحیدالملک شیبانی کفایت میکند: «از حدیثه به آن طرف، خانوادههای
ارامنه در بیابانها متفرق، و از گرسنگی جان میسپارند. عربی، یک دختر
5-6 ساله ارمنی را به 2.5 لیره خرید. مادرها بدین طریق دخترهای
نازنینشان را به مفت به مسافرین میبخشند که از گرسنگی و فشار ترکها
خلاص شوند ... در اینکه ارامنه زحمت زیادی برای دولت عثمانی فراهم
کردهاند، شکی نیست؛ ولی زنها و کودکان آنها چه گناهی کردهاند که در
این بیابانها تلف شوند. از قرار معلوم دولت عثمانی مسئله ارامنه را حل
کرده، میخواهد این لانه فساد را به زور شمشیر خراب گرداند» (ص 82 و 87).
موضع پان ترکيستهاي معاصر
پان ترکیستها در توجیه نسل کشیهای عثمانی از ارمنیان، حوادثی را که
در اواخر دوران زمامداری یهودای سوسیالیسم یعنی میخائیل گورباچف و
اثنای فروپاشی شوروی و پس از آن صورت گرفته -يعني تبهکاریهای ارامنه
قراباغ- را حجت قرار میدهند و سپس برای اثبات خیالات و کابوسهای خود،
همه حقایق تاریخی، ازجمله قدمت حضور ارامنه در قراباغ را انکار
میکنند. شاید بتوان این منطقه را قدیمترین قلمرو ارمنی نشین جنوب
قفقاز دانست؛ زیرا که دستکم 22 قرن از آغار حضور ارامنه در قراباغ
میگذرد. پس از ورود چادرنشینان ترک و تاتار و مغول به این منطقه در
قرون 6 و 7 هق، بافت جمعیتی قراباغ نیز تغییر کرد، اما همواره جمعیت
ارامنه یا بیشتر از تازه واردان، و یا به انداره همانان بود. بخشی از
تاریخ سیاسی ارامنه -و در حقیقت تنها بخشی از آن که تا میانههای قرن
19 در قومیت ارامنه محفوظ مانده بود- تاریخ حکومتهای موروثی مناطق
پنجگانه قراباغ موسوم به ملکان خمسه قراباغ است.
این حکومتهای موروثی از چند صد سال پیش درمناطق واراندا (ورنده)،
گلستان، جرابرت، خاچین، و دیزاخ حکومت میکردند و تا خاتمه جنگهای
ایران و روسیه، اتباع دولتهای صفوی و افشاری و زندیه و قاجاریه بودند.
این حقیقت تاریخی، به معنای تائید ادعاهای ارضی و نژاد پرستانه
داشناکهای ارمنی نیست بلکه یاد آوری حقایقی است که اگر طرفین آن،
تعارضات حقیقت آن را به همان اندازه که هست -نه بیشتر یا کمتر-
بپذیرند، آدمکشی و خصومتهای نژادی و دشمنیهای مذهبی نیز منتفی
میشود. نشانههای حضور تاریخی ارامنه در تمام آذربایجان از کوههای
قفقاز تا کوههای قافلانکوه هنوز دیده میشود؛ نظیر نام شهر تبریز که از
عنوان ارمنی تاورژ و توریز به معنای انتقامگاه به شکل کنونی در آمده
است. یا محله موسوم به قارقا بازار در بیرون تبریز (به طرف مراغه) که
از عنوان گراگی و گراگیوس معادل روز یکشنبه مسیحیان ساخته شده است. یا
نام منطقه نخجوان که در ارمنی قدیم به معنی استراحتگاه بوده است. این
شواهد به معنای موافقت با برتری طلبی و نژاد پرستی داشناکها نیست؛ اما
در عین حال میتواند شواهد موثری برای افشای نژاد گرائی پان ترکیسم و
مدعیات آن باشد. این شواهد همچنین میتواند در سازماندهی اداری و
اجتماعی تاثیرات مثبت و سازندهای داشته باشد و به اتحاد مردم گوناگون
یک منطقه کمک نماید.
ولایت قراباغ همان ولایت آران است که از نام عربی الران گرفته شده و
الران نیز خود معرب نام «رن» است که عنوان دوم نام قدیمتر اغوان و
اغوانک بوده است. اغوان تا اواخر قرن 3 ق. م بخشی از مملکت آلبانیا
بود، اما در این سالها شاهزاده آرتاکسیاس یا آرداشس، از خاندان
هخامنشی تبار اورونتس که از دوران داریوش اول بر قسمت شرقی ارمنیه یا
همان ارمنستان کبیر حکومت ساتراپی داشتند، دامنه حکومت خود را تا حوزه
میانی و خمیدگی رود خانه ارس به طرف شمال شرقی و ناحیه گشتاسبی بخش
شمالی دشت مغان امتداد بخشید و شهر آرتاکستا را در محل امروزی ایروان
پایتخت جمهوری ارمنستان بناکرد. پیشینه برخی ملوک خمسه نیزبه قرن 7 هق
/ 13 م میرسید؛ اما ملوک خمسه قراباغ بطور عمده از دوران شاه عباس
اعتبار بیشتری یافتند و حتی عنوان ملک یا ملیک را نیز او به امیران
خمسه قراباغ اعطا کرده بود. یاد آور میشوم که پای بندی ملوک خمسه
ارامنه قراباغ به روابط با کشور و دولتهای ایران گاه حتی بیشتر از پای
بندیهای خانات مسلمان ماوراء قفقاز جنوبی به کشور ایران بود. یادمان
نرود که از میان 12 خان نشین مسلمان داغستانی و 11 خان نشین مسلمان ترک
و تالش شیروان و آذربایجان و قراباغ، فقط شیخعلی خان امیر فبه و دربند
تا پایان جنگهای ايران و روسیه با دولت ایران همکاری داشت و بقیه آنان
یا مطیع روسیه شدند و یا داوطلبانه به روسیه پیوستند.
همانگونه که در سطور بالاتر آمده است، نام تبریز در اصل به صورت تاورژ
و تورژ و توریس و توریز و دورژ بوده و نخستین بار مورخی از مردم بیزانس
به نام فاوست بیزانسی در قرن 4 ق.م این عنوان را در شرح جنگ میان
پادشاه ارمنستان و پادشاه اشکانی به کار برده است. در دوران اسلامی نیز
شاید برای نخستین بار ابوالفدا در تقویم البلدان نام این شهر را توریز
نوشته و گفته است که عامه مردم این عنوان را به کار میبرند. در
دورانهای نزدیک به ما نیز محمد حسن خان اعتمادالسلطنه در مرآت
البلدان و محمدتقی خان حکیم کاشانی در گنج دانش،
عنوان تاورژ و توریس را به استناد کتابهای تحقیقی اروپائی تکرار و
تائید کرده اند. پای بندی به حقایق، منتهی به تشکیل وظیفۀ انسانی
میشود و این وظیفه حکم میکند که با مراعات انصاف و عدالت و خودداری
از قربانی کردن حقایق در پای تعلقات عقیدتی و فکری، از یکسو به تحکیم
اتحاد انسانی در سطح ملی و از سوی دیگر به تقویت اتحاد بشری در سطح
جهانی یاری رسانیم. برای تشخیص تفاوت مناسبات ملی ایرانیان با همین
مناسبات در میان اتباع دولت عثمانی و سپس جمهوری ترکیه، همین بس که پس
از بازگشت چندین هزار نفر از آسوریان و ارمنیان متواری به ارومیه و خوی
و سلماس در سال 1308 شمسی، همگی در املاک و مساکن قبلی خود مستقر شدند
و هیچ عملیات انتقامی از جانب هموطنان کرد و ترک مسلمانشان علیه آنان
صورت نگرفت؛ اما هیچیک از بازماندگان ارامنه تبعید شده از آناتولی،
مطلقا به عثمانی و سپس به ترکیه بازنگشتند و همینان در هرجا که آمران و
ماموران انجام آن فجایع را یافتند، در قتل آنان تردید نکردند. امروزه
عناصر ارمنی و آسوری، اجزای ملت ایران هستند و هیچ کوششی برای اخراج
این عناصر از شاکله ملت ایران صورت نمیگیرد. پس باید قدر شناس
وثیقهای باشیم که تاریخ مردم ایران به ما سپرده است و در حفاظت از آن
بکوشیم.
پايان سخن
سوابق تاریخی بویژه پس از قرنها فترت، برای مردمی که اجدادشان صاحبان
آن سوابق بودند و خودشان فقط صاحبان خاطرات آن سوابق هستند، هیچ حقی
بیشتر از نگهداری همان خاطرات ایجاد نمیکند؛ و به استناد چنان سابقه و
خاطراتی نمیتوان ساکنان امروزی سرزمینی را که در گذشتههاي تاریخیِ
دور به دیگران تعلق داشته، غاصب نامید و از خانه و کاشانهشان اخراج
کرد. موافقت با چنین مظالمی موافقت با فاشیسم و تائید اعمال
جنایتکارانه اسرائیل علیه مردم ستمدیده فلسطین و دهها جنایت مشابه دیگر
است.
ارامنه قراباغ و بخش بزرگی از اتباع جمهوری ارمنستان که ناسیونالیسم ضد
اجتماعی و ضد سوسیالیستیشان آنان را تا سطح نژاد پرستان تنزل داده
است، درست همانند همپالکیهایشان در جمهوری آذربایجان و جمهوری ترکیه
که نژادپرستی ترکی را سپر و سلاح خود در برابر همه و از جمله در برابر
نژاد پرستی داشناکهای ارمنی گرفته اند، برای منافعی حقیر و بدتر از آن
برای خشنودی ارواح مردگانی که قرنها پیش از جهان رفتهاند، زندگان بی
تقصیرخود را از کوچک و بزرگ، قربانی میکنند. اینان بی تردید
جنایتکارند و تکلیف هر انسان آزاده و عدالت خواهی مبارزه با این جنایات
وتمهیدات جنایت آفرین است. نکته با اهمیتی که در مطالعه تاریخ پیدایش
ملت و دولت ملی فراموش میشود، بیگانگی روندها و اشکال سالم تشکیل ملت
و دولت ملی از روندهای ناسالم است. روندهای سالم تشکیل ملت و دولت
ملی بر تعلقات عمومی استوار است و نمونه چنین روندی را میتوان در
تاریخ تعقیب کرد. اغلب شواهد حاکی از آن است که مذهب شیعه در ایران یکی
از همان تعلقات عمومی بوده که به سلامت روند تشکیل ملت و دولت ملی -به
لحاظ تاریخی- کمک کرده است. اما در عثمانی و ترکیه این روند بر پایه
تعلقی بشدت ارتجاعی یعنی رجحان قومیت و نژاد ترک بر تعلقات دیگر بنا
شده و پیامدهای ضد انسانی آن همچنان دامنگیر تودههای مردم ترکیه است.
همین گرایش بعدها به روشنی در کتاب نبرد من هیتلرشرح
داده شده و درست همان ماهیتی را دارد که هیتلر و موسولینی خواستارش
بودند.
مورد دیگری از چنین تجاوزاتی که در آغاز تشکیل جمهوری ترکیه صورت گرفته
بود، اخراج قریب 1.5 میلیون نفر یونانی ساکن ترکیه در کوتاه ترین زمان
به یونان بود. دولت یونان نیز در پاسخ و طبق قراری که با دولت کمال
آتاتورک گذاشته بود، 500 هزار نفر از ترکان ساکن یونان را به همان
ترتیبی که در ترکیه صورت گرفت، از یونان اخراج کرد. جابجائیهای انسانی
با این عظمت، حاوی مصائب و بلیاتی منحصر به فرد و استثنائی است و هر
دولتی که در روزگار پهناور امروزی به انگیزههای قومی و نژادی و یا
انگیزههای تنبیهی غیرضروری و در زمانهای غیر اضطراری، موافق چنین
اعمالی باشد، بی تردید دولتی جنایتکار است. میخواهد دولتی سکولار باشد
یا مذهبی، دولتی سوسیالیستی باشد یا کاپیتالیستی، دولتی دموکرات باشد
یا استبدادی.
دولت ترکیه تا آخرین سالهای قرن بیست، موجودیت قومی و فرهنگی اتباع
کرد خود را انکار میکرد و آنان را «ترکان کوهستانی» مینامید و امروزه
که ناگزیر از تائید موجودیت شان است، آنان را مجوس و زرتشتی و کافر و
بی وطن و تجزیه طلب و تروریست و آدمکش و هرچیز پلید دیگری مینامد.
دولت ترکیه -حتی همین دولت به اصطلاح اسلامی- خواستار اقتدار و تسلط
لجام گسیخته بر اتباع خود است و این میراثی است که متاسفانه از پان
ترکيستها به پان اسلامیستها رسیده است.
|