خلقهای کشور چند ملیتی ما ایران همچون سایر آزادی ها و حقوق دمکراتیک از حقوق ملی نیز محروم هستند. در برنامه حزب توده ایران حق تعیین سرنوشت خلق ها در چارچوب ایران همواره جای ویژه خود را دارد . در تاریخ هفتاد و چهار ساله حزبمان ، توده ای ها همواره مروج حق تعیین سرنوشت خلق ها بوده ، از آن دفاع نموده و به هنگام عمل در چنین حرکاتی شرکت کرده اند. بنابراین از همان آغاز جنبش ۲۱ آذر ، حزب توده ایران نه تنها در حرف بلکه در عمل و با تمام نیرو عمیقا از آن پشتیبانی نمود و این پشتیبانی ها به همکاری دو جانبه و کمک های متقابل انجامید.
در همان ابتدا ، سازمان ایالتی حزب توده ایران در آذربایجان به فرقه دمکرات آذربایجان ملحق گردید و تشکیلات فرقه را با دهها هزار کادر ورزیده و صادق به منافع خلق آذربایجان مجهز ساخت. در نتیجه همکاری مشترک ، جبهه آزادی با شرکت حزب توده ایران، فرقه دمکرات آذربایجان، حزب دمکرات کردستان، حزب ایران، حزب جنگل، حزب سوسیالیست، شورای متحده سندیکاها و اتحادیه های کارگران و زحمتکشان ایران و دهها شخصیت و روزنامۀ آزادیخواه تشکیل گردید . در مجلس چهاردهم ، نمایندگان توده ای با شجاعت از جنبش ۲۱ آذر پشتیبانی نموده و از اصلاحات حکومت ملی آذربایجان دفاع نمودند. در آستانۀ عملیات مسلحانه ، دهها افسر و کادر نظامی ورزیده و با تجربۀ توده ای به آذربایجان اعزام شدند. آنان هم در عملیات نظامی علیه دشمنان جنبش 21 آذر می جنگیدند و هم در آموزش نظامی فدائیان فرقه شرکت داشتند.
همکاری دوجانبه پس از سرکوب حکومت ملی ، هم در فعالیت مخفی و هم در سالهای مهاجرت ادامه یافت. این همکاریهای تنگاتنگ سرانجام به وحدت تشکیلاتی در کنفرانس وحدت در سال ۱۳۳۹(۱۹۶۰) منجر گردید و پس از آن این دو تشکیلات در چارچوب یک حزب واحد به مبارزۀ خود ادامه دادند.
جنبش ۲۱  آذر و حکومت ملی آذربایجان طی یک سال حیات خود چنان خدمات سترگی به خلق آذربایجان نمود که هیچگاه فراموش نخواهد گردید. در تاریخ میهنمان ، جنبش 21 آذر و دست آوردهای آن همچون تجربه ای درخشان فرا راه مبارزات دیگر خلقهای ایران قرار گرفته و از آن آموخته می شود.  جنبش ۲۱ آذر با وفاداری به عهد و پیمان خود با خلق آذربایجان در راه منافع خلق می رزمد و به حیات خود ادامه می دهد.
حزب توده ایران خاطره شهدای قهرمان جنبش ۲۱ آذر و مبارزان خلق آذربایجان را گرامی داشته و این خاطره را زنده نگه می دارد .
زنده باد جنبش ملی و دمکراتیک ۲۱ آذر !
آذرماه ۱۳۹۴

به نقل از «نامه مردم»ُ شماره ۹۸۸، ۲۵ آذرماه ۱۳۹۴