سخنی دیگر درباره‌ی نفت شمال

و

داستانِ امتیازخواهی دولت شوروی

نویدنو:17/7/1385

سخنی دیگر درباره‌ی نفت شمال

و

داستانِ امتیازخواهی دولت شوروی

سابقه‌ی تاریخی نفت شمال و هیأت اقتصادی کافتاردزه

رسول مهربان

منبع: فرهنگ توسعه  

        گاه برخی مطالب آن‌قدر تکرار می‌شوند که حقایقی قطعی و غیرقابل تردید به نظر می‌رسند. اما واقعیت آن است که نادرست‌اند. تکرار از ویژگی‌های مهم تبلیغ است. تکرار باعث می‌شود مطالب مورد نظر در ذهن مخاطب بنشیند و جای‌گیر شود. تبلیغ اگر درست هدف‌گیری شده باشد، از نقاط مختلف بازگو و تکرار شود و صدای مخالف روشنگری هم نداشته باشد ممکن است حقیقتی مطلق به‌نظر برسد.

احمد جواهریان، به نقل از مجله‌ی «چیستا»، مقاله هنر سیاسی، اردیبهشت و خرداد سال 1385  

... و قضیه‌ی «نفت شمال» و امتیاز خواهی دولت شوروی و تشویش اذهان عمومی و بد آموزی‌هایی که به مدت 60 سال در مورد نفت شمال در تاریخ معاصر ایران به‌وجود آمده است از مصادیق بارز همین (هنر سیاسی) است، هنری که در حقیقت یک جنگ روانی مخرب و استعماری علیه تمامی نیروهای ترقی‌خواه تا به امروز بوده است.

بگذار برای تبیین و تشریح حقیقت و واقعیتِ این امر تاریخی- سیاسی به بازخوانی ماجرا بر اساس مستنداتِ قابلِ مراجعه در اسناد متعلق به دوست و دشمن به‌پردازیم:                                  

در مورد هیئت اقتصادی اتحاد جماهیر شوروی که برای مذاکره درباره‌ی نفت شمال در سال 1322 به ایران آمد، سال‌هاست که بورژوازی ملی و هم‌راه آن دارودسته‌ی باندهای سیاه استعمار انگلیس و آمریکا تبلیغاتِ زهرآگینی به‌راه انداخته‌اند. این تبلیغات، حتا پس از گذشت 60 سال هنوز چاشنی حرف‌های ضد شوروی است و این چاشنی، گاه توسط  نیروهایی با ظاهر اسلامی عنوان می‌شود. اما توجه به حقیقت امر و واقعیتِ جریان ثابت می‌کند، حضور هیأتِ اقتصادی شوروی، که منجر به مقابله با استعمار کهنِ انگلیس و افشا و عقب‌نشینیِ امپریالیسم آمریکا شد، از بزرگ‌ترین نتایجِ مسافرت کافتادزه به ایران بوده است و این موضوع، در نامه‌ای که دکتر مصدق به سفیر شوروی می‌نویسد، مورد تأیید و اقرار وی نیز قرار می‌گیرد: «خوشبختانه ورود جناب آقای کافتاردزه به تهران سبب شد که داوطلبان آمریکایی از پیشنهاد خود صرف‌نظر کنند.»⁽¹⁾ از جریان مسافرت کافتاردزه به ایران بهره‌برداری‌های غلط و زیان‌باری علیه جنبش ملی ایران شده است و بیش از همه دارودسته‌ی خلیل ملکی- بقایی و به دنبال آن‌ها ابوالفضل قاسمی در نشریاتِ جبهه‌ی ملی، علیه شوروی و حزب توده‌ی ایران دروغ‌نویسی کرده‌اند. موضوع نفت شمال که در جلسات جبهه‌ی ملی و حوزه‌های حزب ایران تا به حد «قرارداد استعماری روسیه» خلط مبحث شده بود، هنوز در بسیاری از اذهان باقی است و به‌صورت‌های گوناگون عنوان می‌شود. برای درک موضوع باید به سوابق تاریخی مسئله توجه کرد تا حقیقت موضوع از زیر خروارها دروغ و افترا که به صورت مقالات و کتب ضد شوروی نوشته شده است استخراج شود. حقیقت این است که دولت شوروی به موجب قرارداد 1921 همه‌ی امتیازات و قراردادهای زیان‌بخش و مغایر با حق حاکمیت ایران را به‌طور موکد و مشروح لغو کرد. ماده‌ی دوازدهم قرارداد صراحت دارد که دولت شوروی پس از آن که رسماً از فواید اقتصادی که مبتنی بر تفوق نظامی بوده، صرفنظر نمود اعلان می‌نماید که: «علاوه بر آن‌چه در فصول 9 و 10 ذکر شده سایر امتیازات نیز که دولت سابق تزاری عنفاً برای خود و اتباع خود از دولت ایران گرفته بود، از درجه‌ی اعتبار ساقط می‌باشد. دولت روسیه‌ی شوروی از زمان امضای این عهدنامه تمام امتیازات مذکور را اعم از آن که به موقع اجراء گذارده شده باشند یا گذارده نشده باشند و تمام اراضی را که به‌واسطه‌ی آن امتیازات تحصیل شده‌اند، به دولت ایران که نماینده‌ی ملت ایران است واگذار می‌نماید».² اشاره‌ای که در این ماده به امتیازات حاصله برای اتباع روسیه‌ی تزاری شده است مربوط به امتیاز خوشتاریا می‌باشد که توسط سپهدار اعظم رئیس‌الوزاری ایران در سال 1916 اعطا شد و وثوق‌الدوله که سال بعد به نخست‌وزیری رسید این امتیازنامه را تصویب نمود.³  

قرارداد 1921 که همه‌ی امتیازات استعماری علیه ملت ایران را قاطعانه رد و لغو و باطل کرد، بهره‌برداری از نفت شمال را در حق حاکمیت مطلق ایران قرار داد، اما از آن‌جا که خطر تهاجم به دولت نوبنیاد سوسیالیستی شوروی از طریق خاک ایران به عناوین مختلف و راه‌های گوناگون به شدت احساس می‌شد، در ماده 13 قرارداد شرط و تعهد شده بود که بهره‌برداری از منابع نفت شمال توسط دولت ایران انجام شود و اگر دولت قصد دادن امتیاز به کشورهای دیگری را داشته باشد، دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی برابر توافق و نظر دولت ایران نسبت به دیگر خواستاران بهره‌برداری اولویت خواهد داشت. وجود این شرط تا حدی از نگرانی دولت شوروی در مورد ایالات شمال ایران که مرزهای مشترک ایران و شوروی است و سال‌ها تحت سلطه‌ی قوای استعماری انگلیس بود، می‌کاست اما این خطر باز هم احساس می‌شد که عوامل ارتجاع و امپریالیسم که در هیئت حاکمه‌ی ایران نفوذ قابل ملاحظه‌ای دارند، شرایطی را تحت بهانه و ترفندهای گوناگون مانند «مبارزه با دو قدرت روس و انگلیس» ایجاد کنند و پای دولت آمریکا را به مسئله‌ی نفت شمال و مرزهای شوروی بکشانند. رویه خصمانه‌ی کابینه‌ی سیاه سیدضیاء‌الدین علیه قرارداد 1921 و پس از آن اقدامات کابینه‌ی قوام‌السلطنه، مؤید این نگرانی و تشویش شد و سیر حودادث تا سال‌های متمادی ثابت کرد که هیئت حاکمه‌ی ایران رویه ضدیت با شوروی را علی‌رغم وجود قرارداد 1921 ادامه خواهد داد.

کابینه‌ی قوام‌السلطنه که پس از سقوط سیدضیاء بر روی کار آمد، در سال 1300 هجری شمسی به فاصله‌ی کم‌تر از یک سال که از امضای پیمان 1921 میلادی می‌گذشت، اقداماتی را محرمانه و سری برای انعقاد قرارداد با آمریکایی‌ها در همان موردی که به تصریح ماده 13 قرارداد 1921، دولت شوروی حق اولویت داشت، شروع کرد. این موضوع از قلم یکی از علاقه‌مندان به قوام‌السلطنه که بعدها از طریق حزب دموکرات قوام به جبهه ملی آمد و تا دبیر کلی جبهه ملی صعود و عروج کرد نقل می‌شود:

«یکی از اقدامات سریع و عاجل کابینه‌ی قوام‌السلطنه واگذاری امتیاز استخراج نفت شمال به کمپانی استاندارد اویل آمریکایی بود که دولت با یک مهارت و سرعت فوق‌العاده‌ای که در تاریخ مشروطیت و قانونگذاری ایران بی‌سابقه بود، به‌طور محرمانه مواد قرارداد را تنظیم و در جلسه سری مجلس شورای ملی تقدیم ریاست مجلس نمود، برای انجام آن هم قبلاً با نمایندگان اکثریت و لیدر آن یعنی مدرس و سایر رفقای مشارعلیه من‌جمله حائری‌زاده، یزدی و غیره صحبت شده بود‎.^* ضمناً در جلسه‌ی سری مجلس شورای ملی، رئیس‌الوزرا در اطراف فواید واگذاری چنین امتیازی سخن راند و در خاتمه اظهار کرده بود،^** چنان‌چه در فوریت تصویب چنین امتیازی کوتاهی شود و یا در جلسه‌ی رسمی مذاکراتی در اطراف آن بشود ممکن است از طرف همسایگان ذی‌نفوذ و ذی‌نفع اقدامات دیپلماسی برعلیه آن آغاز گردد و با هیاهو و جنجال مردم عوام مصادف گردد و بالنتیجه نگذارند این امتیاز که منافع آن برهیچ یک از نمایندگان پوشیده نیست صورت عمل به خود بگیرد. پس از مذاکرات رئیس دولت در جلسه‌ی سری، اکثریت مجلس قریب به اتفاق پیشنهادات دولت را صمیمانه پذیرفته، قرار شد فوراً جلسه‌ی رسمی تشکیل و در آن جا تصویب نمایند. بعضی از سیاست‌مداران پیش‌بینی می‌کردند که اگر دولت ایران امتیاز نفت شمال را به آمریکا بدهد در اثر منافعی که آمریکایی‌ها در ایران پیدا خواهند کرد دولت ایران می‌تواند توازنی در سیاست خارجی خود ایجاد و منافع ایران را تأمین کند. پس از ختم جلسه‌ی سری، بلافاصله جلسه‌ی رسمی مجلس شورای ملی عصر سه‌شنبه 21 ربیع‌الاول 1340 قمری برابر 29 عقرب 1300 خورشیدی به ریاست مؤتمن‌الملک تشکیل و رئیس‌الوزراء پشت میز خطابه رفته اظهار داشت: چون قالباً اوضاع مملکت رو به بهبودی است و امنیت در نقاط مختلف حکم‌فرما می‌باشد لازم بود دولت در کشف معادن برای تولید ثروت و تهیه‌ی کار برای اشخاص بی‌کار عطف توجهی نماید. به این نظر امتیاز استخراج نفت شمال که سابقاً به خوشتاریا داده شده بود و به‌واسطه‌ی قانونی نبودن آن نقض گردیده بود، از طرف دولت مذاکره شد که به کمپانی استاندارد اویل آمریکایی واگذار شود و لایحه‌ی آن تهیه شده و تقدیم مجلس می‌شود و چون به جهات فوق دولت در نظر دارد که اقدام نموده در اصرع اوقات ممکنه شروع شود، تقاضا می‌شود که مجلس رأی به دو فوریت لایحه‌ی مزبور داده و آن را تصویب نماید و نظر به تقاضای رئیس‌الوزراء به دو فوریت لایحه‌ی مزبور رأی گرفته شد و فوریت آن تصویب گردید و به کمیسیون خارجه و فواید عامه ارجاع شد که در موقع تنفس دقت لازم را در لایحه‌ی مزبور نموده گزارش خود را به مجلس تقدیم نمایند و برای انجام این مقصود از طرف رئیس مجلس تنفس اعلام شد. جلسه پس از یک ساعت مجدداً تشکیل و گزارش کمیسیون که حاوی چهار ماده‌ی پیشنهادی دولت و یک ماده‌ی الحاقی کمیسیون بودجه، به مضمون زیر قرائت شد:

1-     مجلس ملی ایران واگذاری حق استخراج نفت ایالات مفصله‌الاسامی شمال ایران را به کمپانی استاندارد اویل آمریکایی تصویب می‌نماید. نقاط مزبور شامل ایالات آذربایجان- استرآباد- مازندران- گیلان- خراسان خواهد بود.

2-               مدت این امتیاز پنجاه سال.

3-     حقوق دولت ایران زاید بر صدی ده از کلیه‌ی نفت و مواد نفتی مستخرجه از چاه‌ها قبل از آن که هرگونه خرجی به او تعلق بگیرد خواهد بود.

4-     شرایط دیگر امتیاز از قبیل تسعیر سهم دولت از پرداخت آن و طرز نظارت دولت در عواید کمپانی و شرایط ابطال کننده‌ی این امتیاز و سایر شرایط دیگر را دولت پس از مذاکره تهیه و برای تصویب به مجلس شورای ملی تقدیم خواهد نمود.

5-     کمپانی مزبور حق نخواهد داشت این امتیاز را به دولت یا یک شرکت خارجی واگذار نماید و در صورت تخلف از این ماده امتیاز مزبور ملغی خواهد شد».⁴

حسین مکی ادامه می‌دهد: «این اقدام جدی و مهم که مجلس شورای ملی و ملت ایران (به عنوان شخص قوام‌السلطنه) برداشت، نوید می‌داد که سرمایه‌ی مهم به ایران وارد می‌شود و گشایش بزرگی در امور اقتصادی کشور حاصل می‌شود زیرا اگر کمپانی استاندارد اویل موفق می‌گردید که در شمال ایران مؤسسات فنی و تجاری ایجاد نماید وضع اقتصادی و سیاسی بهبود می‌یافت اما افسوس که چنین نشد».⁵

این آه و افسوس که مکی از دل برمی‌آورد، نتیجه‌ی برون افتادن راز از پرده‌ی اسرار بود که به یک‌باره روزنامه‌های آزادی‌خواه کشور اعلام خطر کردند و دولت شوروی شدیداً به دولت قوام اعتراض کرد و تصویب چنین امتیازی را به مثابه حضور عوامل نظامی و سیاسی آمریکا که با دولت و انقلاب شوروی علناً در حال جنگ بود دانست از طرفی ملت ایران متوجه شد، علی‌رغم این‌همه فوایدی که نوکران امپریالیسم تازه نفس آمریکایی بر چنین امتیازی قائلند، این عجله نتیجه‌ی زدو بندها و رشوه‌هایی است که به قوام‌السلطنه پرداخت شده است و عده‌ای از نمایندگان انگلیسی مجلس شورای ملی ایران از آن سهم و حق و حساب می‌طلبند. لازم به یادآوری است که کابینه‌ی مشیرالدوله به علت مقاومتی که در برابر مطامع استعماری آمریکا نشان داد و مایل نبود با دوستی و موافقت یک‌جانبه با دولت آمریکا موجب رنجش و مخالفت دولت شوروی شود و نیز به علت رویه‌ی سیاست استقلال که در شخصیت مشیرالدوله وجود داشت، شراکت و تبانی کمپانی استاندارد اویل با شرکت نفت جنوب را بهانه کرد و با اجرای قراردادی که در کابینه‌ی قوام‌السلطنه تصویب شده بود شدیداً مخالفت ورزید. کابینه‌ی مشرالدوله حتی یک میلیون دلار پیش پرداخت دولت آمریکا را که به بانک شاهی حواله شده بود قبول نکرد، زیرا در همان موقعی که این حواله‌ها صادر شد ناگهان از طرف سفارت انگلیس به مشیرالدوله اطلاع داده شد که قبول این وجه رضایت ضمنی و تقبل مشارکت، کمپانی انگلیسی می‌باشد. به«مجرد وصول این خبر مشیرالدوله فوراً این مسئله را رد کرد و از طرف دیگر حواله را توقیف نمود و دیناری از آن را نگرفت».⁶

داستانِ این ماجرا در چند مرحله درج خواهد شد.

1-  سیاست موازنه‌ی منفی، جلد اول، ص246

2-راهنمای عهود و عهدنامه‌های تاریخی ایران، وحید مازندرانی، تهران

3- خاورمیانه و نفت و قدرت‌های بزرگ، تألیف بنجامین شوادران، ترجمه‌ی عبدالحسین شریفیان، تهران 1352، ص75

4-تاریخ بیست ساله‌ی ایران، حسین مکی، جلد اول، ص334، تهران اسند 1323 کتاب‌فروشی محمد علی فروغی.

5-همن‌جا، ص348

6-تاریخ بیست ساله ایران، حسین مکی، جلد دوم، ص346

*- این چنین عجله و شتابی درباره‌ی پیشنهاد منع امتیاز نفت به خارجیان در زمان حضور هیئت اقتصادی شوروی به ریاست کافتارزاده توسط دکتر مصدق هم مشاهده شد که به آن خواهیم پرداخت.

**- آقای دکتر مصدق هم عضو مؤثر کابینه بود.

بازگشت به صفحه نخست