نویدنو -  کتاب -   رحمان هاتفی  درباره ما -  آرشیو

از همین قلم

 
 
 
 

2016-10-06

نویدنو  15/07/1395 

 

عوامل ناپايداري تالابها در ايران

دكتر مسعود باقرزاده كريمي

كارشناس تالاب – mbkarimi@yahoo.com

در خصوص ماهیت عوامل ناپايداري اکوسیستم های تالابی باید اذعان داشت که واقع شدن تالابها در پست ترين نقاط حوضه های آبخیز باعث شده که هرگونه عملکرد مثبت یا منفی اثر خود را روی تالابها بگذارد. به همین دلیل معروف است که می گویند: " تالابها آئینه تمام نمای عملکرد ما در حوضه های آبخیز می باشد"

تنوع فعالیتهای انسانی در حوضه های آبخیز بقدری زیاد و از نظر تاثیر گذاری پیچیده است که شاید نتوان با شفافیت سهم هر کدام را در سرنوشت تالاب مشخص ساخت. این فعالیت ها هم در بخش دولتی و هم در بخش غیر دولتی جریان دارد و علاوه بر وابسته بودن به برنامه های توسعه دولت ، به سایر عوامل نظیر مناسبات اجتماعی ، وضعیت اقتصادی مردم ، ویژگی های فرهنگی و حتی سیاسی بستگی دارد ، بنابر این شاید بی انصافی باشد اگر مقصر همه ناکامی ها و عدم موفقیت ها را در این زمینه صرفا عملکرد دستگاه متولی بدانیم.

اگر در این میان ، حکمفرمایی خشکسالی را نیز در نظر بگیریم ، معادله مدیریت تالابها پیچیده تر می گردد.

در حال حاضر تالابهای کشور از برخی مشکلات و تنشهای محیطی رنج می برند که در برخی از موارد حتی کارکردهای اصلی آنها که حمایت از تنوع زیستی می باشد نیز خدشه دار می شود و این خسارت بزرگ مادی و معنوی به کشور وارد می کند.

بر اساس مطالعات بانک جهانی که در سال 2002 میلادی هزينه خسارت ناشی از تخریب تالابهاي كشور برابر با 350 ميليون دلار آمريكا (معادل 2800 ميليارد ريال ) بوده است (صراف 1384).

تالابها به دليل واقع شدن در پست ترين نقاط حوزه هاي آبخيز، معمولا تحت تاثير اغلب تغييرات و تحولات بالادست قرار مي گيرند، بنابر اين با انواع مشكلات دست به گريبان هستند كه بارزترين انها عبارتند از:

الف. کاهش آب ورودی به تالابها از منابع آب سطحي و زير زميني حوزه آبخيز و دشتهاي اطراف تالابها (عدم تامین حقابه زیست محیطی تالابها) بويژه در اثر اجراي پروژه هاي سد سازي و انتقال بين حوزه اي؛  

ب. اجرای طرح های توسعه ای و زیر بنایی بزرگ مثل راهسازی ، پتروشیمی ، پالایشگاه ، فرودگاه ، خطوط انتقال نیرو و.. در محدوده هاي اثر گذار تالابها؛

ج. ورود انواع آلاینده های بیولوژیکی، شیمیایی و فیزیکی گسیل شده از مزارع کشاورزی ، شهرها و آبادی ها و صنایع و رسوبات ناشی از فرسایش خاک بالادست تالابها؛

د. شکار و صید غیر مجاز و بی رویه و برداشت علوفه و سایر محصولات تالابی، بیش از حد توان تجدید پذیری تالاب؛

ه. تغییر کاربری اراضی تالابی برای امور کشاورزی و غیره؛

و. راهيابي گونه هاي غير بومي و مهاجم به تالابها

ز. تغيير اقليم و خشكسالي حاكم بر كشور كه كاهش بارشها، تغيير الگوي بارش از برف به باران و افزايش دما را سبب شده است.

مشكلات فوق الذكر در واقع جنبه هاي بروز يافته اي از يك سري از موانع ريشه اي مديريت خردمندانه تالابها در كشور مي باشند كه براي لازم است براي فائق آمدن بر اين مشكلات، ابتدا براي موانع ريشه اي آنها چاره جويي شود. فهرست موانع ريشه اي ناپايداري زيست بوم هاي تالابي كشور عبارتند از:

الف- ساختار مديريتي موجود تالابها كه صحنه گردان اصلي آن دولت است براي حمايت از ميليون ها هكتار تالاب در كشور نارسا و غير اقتصادي است.

ب- قوانين و مقررات جاري پشتوانه اجرايي لازم براي حفظ و حمايت از تالابها را فراهم نكرده است.

ج- بهره وري بسيار كم در بخش كشاورزي بويژه در راندمان مصرف آب كشاورزي و فقدان اقتصاد پويا و با ارزش افزوده زياد در اين بخش؛

د- خصلت هاي نادرست فرهنگي از جمله منفعت طلبي خسارت بار كه با تصرف نمودن اراضي تالابي، شكار و صيد غير مجاز، آلوده كردن تالاب و .... نمود پيدا ميكند ؛

ه- فقدان سازوكارهاي كافي براي هماهنگي بين بخشي در دستگاههاي دولتي مسئول و همچنين بين ساير ذينفعان تالاب؛

و- فقر اقتصادي و فرهنگي؛

 

- عوامل اقتصادي و تغييرات كاربري اراضي در محيط هاي تالابي و حريم انها

مثال بارز تغيير كاربري بي ضابطه در محيط هاي تالابي كشور، گسترش كشاورزي در حاشيه تالاب انزلي، مزارع پرورش ماهي در داخل پارك ملي و رامسر سايت بوجاق كياشهر، توسعه بندر نفتي اميرآباد در جوار تالاب ميانكاله و لپوزاغ مرز، عبور جاده ميانگذر درياچه اروميه و كنارگذر انزلي و بسياري موارد ديگر مي باشد كه مثالهاي فوق الذكر  تنها مشتي است نشانه خروار.

طرح هاي توسعه

در سالهاي اخير تحولات عميقي در نظام اقتصادي، اجتماعي كشور بوجود آمده كه توسعه سريع را اجتناب ناپذير ساخته است. عمده اين تحولات عبارتند از:

 •          رشد جمعيت؛ به طوري كه در طي 30 سال گذشته جمعيت كشور بيش از دو برابر شده است .

•           تغيير الگوي پراكنش جمعيت شهري و روستايي؛ به طوري كه نسبت جمعيت شهري به روستايي حدود 75 به 25 مي‌باشد (سرشماري عمومي سال 1390).

•          تغيير الگوي مصرف و ارتقاء سطح زندگي مردم و پيدايش نيازهاي جديد

•          افزايش رشد صنعتي و كشاورزي

پروژه هاي متعدد توسعه در بخشهاي وسيعي از كشور در حال اجراست و بخش زيادي از آنها تالابها را تحت تاثير قرار مي دهد. از جمله اين پروژه ها، حفاري هاي نفتي در خشكي و دريا مثل پروژه اكتشاف نفت در تالاب شادگان، پروژه استخراج نفت دشت آزادگان كه تالاب هورالعظيم را با چالش مواجه ساخته است، توسعه پالايشگاهها و پتروشيمي و ساير صنايع سنگين در جوار تالابها نظير توسعه پارس جنوبي در كنار پارك ملي خليج نايبند، بندر نفتي و پالايشگاه اميرآباد در همسايگي لپوزاغ مرز و ميانكاله، فولاد خوزستان در جوار تالاب شادگان، عبور جاده ها و راه آهن و ساير پروژه هاي خطي مثل ميانگذر درياچه اروميه، كنار گذر انزلي و انتقال آب در تالاب هشيلان كرمانشاه، پروژه هاي بخش كشاورزي مانند توسعه كشت و صنعت هاي نيشكر در بالادست تالاب شادگان و پرورش ماهيان خاوياري در درون تالاب بوجاق كياشهر و بالاخره پروژه هاي آبي مثل سد سازي ها و انتقال آب بين حوزه اي كه به جرات مي توان گفت كه بيشترين تاثير را در تغيير وضعيت هيدرولوژيكي و اكولوژيكي تالابهاي كشور داشته اند.

پروژه هاي سد سازي

هرچند سدسازي در اقليم هاي خشك و نيمه خشك كه طبيعتا داراي بارشهاي كم و اغلب موقت و فصلي هستند، راهكاري جهت ذخيره آب براي فصول خشك و تامين انرژي به حساب مي آيد، اما كم توجهي به مسائلي نظير تشديد تبخير از سطوح آبي سدها، انتخاب نادرست ساختگاه سد، كم توجهي به آثار زيست محيطي انها، فقدان مشاركت جوامع بومي و اثر پذير در تصميم گيري در مورد پروژه هاي سد سازي و فقدان توجيه اقتصادي با توجه به ارزش هاي منابع زيست بوم اين پروژه ها را به اصلي ترين تضعيف كننده زيست بوم هاب تالابي و رودخانه هاي تبديل كرده است.

در حال حاضر عليرغم اينكه تقريبا بر روي تمام  رودخانه هاي دائمي كشور سد احداث شده و محيط زيست كشور بويژه تالابها و رودخانه ها بشدت تحت تاثير قرار گرفته اند، ولي متاسفانه مديريت منابع آب كشور كماكان با مشكلات جدي از جمله تأمين آب با توجه به رشد جمعيت،  عدم توازن بين تأمين و مصرف آب (در بخش‌هاي مختلف نيازهاي انساني، كشاورزي و محيط زيست)، افزايش آلودگي منابع آب و كاهش پتانسيل بهره‌برداري از منابع آب و پيدايش بحران‌هاي عمومي آب در مقياس ملي و منطقه‌اي مواجه است و عملا راهبرد توسعه سدسازي در ايران نه تنها محيط زيست را بشدت تهديد كرده است، بلكه چشم انداز روشني نيز حتي در زمينه مديريت آب كشور پيش رو نگذاشته است و اين درحالي است كه مزيت هايي چون تامين انرژي از منابع فسيلي و انرژي هاي پاك ناشي از باد و خورشيد و ... مي توانست جايگزين سدسازي حداقل در اهداف تامين انرژي باشد. همچنين تقويت قناتها و ذخيره اب در زير زمين به جاي سطح زمين و جلوگيري از تبخير و ساير روش هاي پايدار مهار، هدايت و ذخيره سازي سيلابهاي فصلي همگي راهبردهاي سازگار با شرايط اقليمي و اقتصادي اجتماعي كشور بودند كه متاسفانه با فرصت سوزي هاي فراوان بخشي از اين مزيت ها ديگر بخش زيادي از قابليتهاي خود را از دست داده اند، از جمله دانش سنتي قنات كه كم كم به فراموشي سپرده شده و اين دانش بومي بهنگام سازي نشده است.  

متاسفانه در حال حاضرسالانه 5 میلیارد مترمکعب از آب تجدید پذیر کشور در درياچه هاي پشت سدها تبخير مي شوند (معادل 20 برابر حجم مخزن سد اميركبير كرج) و اين درحالي است كه ساخت شتابزده سدها پيش از مطالعات جامع آبخیزها و اجراي برنامه هاي كاهش فرسايش و رسوب موجب كاهش امر مفيد سدها و پرشدن زود هنگام مخزن سد با رسوبات شوند. مثال بارز اين نوع نقيصه رسوبات انباشته شده در پشت سد سفيدرود مي باشد كه حجم زياد رسوبات وارده عمر مفيد ان را 30 سال كاهش داده است.

شايد بتوان مهمترين چالش سدسازي با زيست بوم هاي تالابي كشور را عدم رعايت حقابه تالابها از آب مهار شده در پشت سدها دانست. مثالهاي بارز اين چالشها در حال حاضر خشك شدن تالابهاي گاوخوني در پائين دست زاينده رود، درياچه اروميه، بختگان در پائين دست رودخانه هاي كر و سيوند، هامون جازموريان در حوزه رودخانه جيرفت، تالاب شادگان در پائين دست رودخانه مارون و بسياري از تالابهاي ديگر مثل پريشان در فارس، الاگل در گلستان، هامونها در سيستان، هورالعظيم در خوزستان و ..... مي باشد.

 

- طرح هاي انتقال آب بين حوزه اي

طرح هاي انتقال آب بين حوزه اي، پروژه هايي هستند كه زيست بوم هاي آبي و خشكي را در هر 3 منطقه برداشت، انتقال و مصرف تحت تاثير قرار مي دهد. هرچند اين نوع پروژه ها در برخي از مناطق جهان بويژه در كشور چين اجرا شده اند، ولي نتايج ناشناخته و عميق اين نوع پروژه ها باعث شده كه در راهبردهاي مديريت منابع آب به عنوان اخرين دستاويزها مورد استفاده قرار گيرد.

در كشور تعداد 19 پروژه درجه يك (اصلي) انتقال آب اجرا شده و يا در حال اجرا و مطالعه مي باشد كه مجموعا 4593 ميليون متر مكعب آب را منتقل خواهند كرد. تقريبا تمامي اين پروژه ها از مبدا مناطق كوهستاني و پرآب زاگرس و البرز به مقصد فلات مركزي ايران كه منطقه اي خشك و كم آب است مي باشد.

بارزترين آثار طرح هاي انتقال بين حوزه اي كشور در حوزه كارون ديده شده است، بطوريكه انتقالهاي متعدد غير اصولي آب از اين حوزه موجب گرديد آورد سالانه كارون بشدت كاهش يافته و در نتيجه غلظت الاينده ها و شوري آب اين رودخانه به حدي بالا برود كه در اوايل دهه 80 موجب بحرانهاي آب شرب براي آبادان و خرمشهر و آب كشاورزي براي كشت و صنعت هاي نيشكر خوزستان شود. كشت و صنعت هاي نيشكر خوزستان نيز كه به غلط شورابه هاي حاصل از خاكشويي مزارع را بدون هيچگونه تصفيه اي به كارون سرازير مي كردند، با كاهش آب رودخانه و افزايش شديد شوري آب، چاره كار را رها سازي بيش از 15 متر مكعب در ثانيه شورابه هزاران هكتار از مزارع به تالاب شادگان ديدند و تاسف بارتر اينكه اين رهاسازي آب به بخش آب شيرين اين تالاب منحصر به فرد صورت گرفته است.

در يك بررسي صورت گرفته مشخص گرديد كه در اثر اجراي پروژه انتقال آب بهشت آباد از سرشاخه هاي كارون به فلات مركزي، تنها در بخش تامين انرژي برقآبي و كشاورزي سالانه 1000 ميليارد تومان خسارت به حوزه كارون وارد مي شود.

 

اگر از بازخواني قانوني و حقوقي اقدامات صورت گرفته در اين حوزه صرف نظر كنيم، تنها تحليل هاي كارشناسي نشان مي دهد كه فقدان نگرش زيست بومي و حوزه اي در بر نامه هاي مديريت منابع آب موجب گرديده كه برداشت آب در بالادست حوزه باعث اخلال جدي در زيست بوم رودخانه كارون (بعلت تغيير در حجم، دما و شوري آب)، تغييرات اكولوژيكي ناخواسته در بخش آب شيرين تالاب شادگان، بحران آب شرب در شهرهاي پائين دست بويژه خرمشهر و ابادان، مشكلات كمبود آب در روستاهاي بالادست در محل هاي برداشت (نگارنده از افت شديد منابع آب زيرزميني روستاهاي اليگودرز كه محل برداشت آب يكي از پروژه هاي انتقال آب بودند گزارش مستند تهيه كرده است)، كاهش كيفيت چشم انداز در شهرهايي كه رودخانه كارون و شاخه هاي آن بخشي از مزيت زيبايي شناسي ان شهرها به حساب مي ايد بويژه شهر اهواز شده است.

البته تمام موارد فوق الذكر تنها خسارات انتقال بين حوزه اي در حوزه مبدا بوده و مشكلات حوزه مقصد و مسير انتقال از نوع ديگري مي باشد. در اغلب پروژه هاي انتقال آب، تونلها و كانالهاي حفر شده در طول مسير بسياري از سفره هاي آب زيرزميني را  تخريب نموده و آبدهي انها را  كاهش مي دهند.

نكته مهم در حوزه مقصد پروژه هاي انتقال آب اين است كه بر اساس اصول آمايش سرزمين و توسعه پايدار، ظرفيت برد و توان طبيعي سرزمين مهم ترين پارامتر محدود كننده و جهت دهنده توسعه در مناطق مختلف به حساب مي آيد. بنابر اين در مناطق خشك نه تنها كمبود بارش، بلكه شدت تبخير، خاك نارس و اغلب شور عوامل محدود كننده اصلي هستند و اين ساده انگاري است كه صرفا با تامين آب در اين مناطق، ظرفيت برد را افزايش داد.

بررسي هاي تاريخي نيز نشان مي دهند كه شهرها و ابادي ها و فعاليت هاي كشاورزي واقع در فلات مركزي ايران با رعايت اصول آمايش سرزمين و توسعه پايدار صدها سال در شرايط سخت محيطي دوام اورده و تمدنهاي باشكوهي را نيز خلق كرده اند (شهرهاي اصفهان و يزد و دانش قنات و بادگيرها). متاسفانه تكيه صرف به دانش هيدروليك و دسترسي به منابع مالي زياد بدون در نظر گرفتن ساير محدوديت هاي زيست بوم پذيرنده آب و جهت گيري هاي توسعه در اين مناطق موجب گرديده كه به علت تامين آب به ظاهر كم هزينه، توسعه بي رويه و خارج از ظرفيت در فلات مركزي اتفاق بيافتد.  اين موضوع نه تنها تضمين پايداري توسعه در حوزه هاي پذيرنده نشده است بلكه در حال حاضر در حوزه زاينده رود كه بيشترين پروژه هاي انتقال آب را به خود ديده است، تمام بخش ها از كمبود آب رنج برده و هويت شهر اصفهان يعني زاينده رود در محل شهر خشك شده و تالاب گاوخوني در پائين دست حوزه كاملا خشك شده است. بخش كشاورزي نيز تعريف چنداني نداشته و از الودگي شديد و كمبود اب رنج مي برد.

    البته اين نكته را نيز نبايد از نظر دور داشت كه بيش از 90% ابهاي مهار شده در كشور صرف كشاورزي مي گردد كه متاسفانه بهره وري مناسبي نداشته و بخش قابل توجهي از ابهاي ارزشمند مهار شده در فرايندهاي مختلف كشاورزي نظير نوع و نحوه ابياري، الگوي كشت، وضعيت انبارداري و بازاريابي و واريته هاي مورد استفاده و ... هدر مي رود. بنابه اظهار كارشناسان ميزان بهره وري آب در بخش كشاورزي در ايران حدود 30% است كه اگر حتي اين عدد را خوشبينانه نيز در نظر نگيريم، باز از متوسط جهاني يعني حدود 50% فاصله زيادي داريم و اين در حالي است كه ايران يكي از مهم ترين قطبهاي كشاورزي دنيا بحساب مي آيد.

در حال حاضر اصلي ترين رقيب تالابها براي استفاده از ابهاي سطحي و زيرزميني بخش كشاورزي مي باشد، بطوريكه در دشتهاي حاشيه اي اغلب تالابها افت آب زيرزميني وجود داشته و تالابها را با چالش جدي كمبود آب مواجه مي سازند. به عنوان مثال 70% دشتهاي درياچه اروميه از نظر برداشت آب زيرزميني بيلان منفي داشته و براي برداشت بيش از اين ممنوعه اعلام شده اند. همه حوزه هاي اصلي با بيلان منفي مواجه بوده و مجموعا نزديك به 7 ميليارد متر مكعب كسري را نشان مي دهند. در اين ميان شدت بحران در  حوزه درياچه اروميه بيش از ساير حوزه ها بوده و به تنهايي نزديك به نيمي از كسري مخزن آبهاي زيرزميني را به خود اختصاص داده است.

- عوامل مديريتي تالابها

با توجه به عوامل پيش گفته در اين فصل، چنين مي توان نتيجه گرفت كه مديريت تالابها با پيچيدگي مضاعفي مواجه است. براي دستيابي به نقاط قوت و ضعف مديريت تالابها در كشور ابتدا لازم است مشكلات و موانع موجود را كه در بخشهاي قبلي نيز به تفضيل به انها پرداخته شده است جمع بندي و تحليل نمود. شكل (1) نمودار مشكلات مديريت تالابهاي كشور را بسان يك درخت نشان مي دهد. در اين درخت ريشه مشكلات فقر اقتصادي، جهل علمي و فرهنگي و طمع ورزي تشخيص داده شده و محصول نهايي آن نه تنها تضعيف تنوع زيستي تالابهاي كشور، بلكه نابساماني هاي اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي بوده است.

http://www.iranwetland.blogfa.com/

 

بازگشت به صفحه نخست

مطلب را به بالاترین بفرستید: Balatarin

نامه ها ومقالات خودرا به نشانی webmaster@rahman-hatefi.net  بقرستید

انتشار اخبار، مقالات و بیانیه ها در این صفحه الزاماً به معنای تایید آن‌ها نیست
 
    اشتراك در نویدنو

  

نشانی پست الکترونیک: